Eftir Fredrik Kopsch.
Frá árinu 2006 hef ég komið árlega til Íslands. Frá mínum bæjardyrum séð hefur upplifunin af íslenskri náttúru verið ólýsanleg og ég hef hvergi annars staðar upplifað neitt sem kemst í líkingu við hana. Ég þreytist aldrei á litadýrðinni, hrjúfu og vindbörðu landslaginu og þeim ótamda frumkrafti náttúrunnar sem alls staðar sér stað. En staðreyndin er vitaskuld sú að ég er ekki sá eini sem upplifir og hrífst af íslenskri náttúru. Þegar ég kom fyrst til Íslands, sumarið 2006, var heildarfjöldi ferðamanna um það bil 400 þúsund. Í síðustu heimsókn minni, sumarið 2017, hafði ferðamönnum aftur á móti fjölgað í um það bil tvær milljónir á ári. Auknar vinsældir landsins meðal ferðamanna hvaðanæva úr heiminum hafa skilið eftir sín spor.
Í vetrarhefti Þjóðmála í desember sl. skrifaði ég um vandamál sem hugsanlega kæmu upp í framtíðinni vegna íslenskrar löggjafar um heimagistingu og þær takmarkanir sem ríkisstjórn Íslands leggur á eignarétt. Þetta er ein afleiðingin af aukinni ferðamennsku og verndarsjónarmiðum löggjafans. Önnur neikvæð hliðaráhrif eru, að minnsta kosti að mati sumra, breytingarnar á miðborg Reykjavíkur. Með fleiri ferðamönnum verðum við að gera ráð fyrir breyttu þjónustustigi, hækkandi verði á veitingahúsum og aukinni ásókn í að byggja hótel. Að öllu þessu samanlögðu mun borgarumhverfið breytast, en ekki endilega til hins verra þótt skiptar skoðanir séu á því. Mikilvægt er að hafa í huga að það er aukin eftirspurn sem kallar á þessar breytingar og að aukinn ferðamannastraumur skapar atvinnutækifæri og hefur jákvæð áhrif á efnahag landsins.
Neikvæðu áhrifin af auknum ferðamannastraumi eru hins vegar mikil. Náttúran sem auðlind eða neysluvara hefur einkenni almenningsgæða þrátt fyrir að ekki sé hægt að líta á hana sem hreinræktuð almenningsgæði. Að vissu marki hefur aðgangur minn að íslenskri náttúru ekki áhrif á aðgang annarra. Þetta á hins vegar ekki við þegar fjöldi ferðamanna eykst að því marki að náttúran fær ekki nægan tíma til að jafna sig eða þegar tilteknir staðir eru svo yfirfullir af fólki að upplifunin verður ekki sem skyldi.
Þetta er eitt af því sem ég hef veitt athygli á milli fyrstu komu minnar til Íslands og þeirrar síðustu. Í fyrstu heimsókn minni voru staðirnir sem ég fór á tiltölulega ósnortnir af mannavöldum. En sumarið 2017 fór ég á staði þar sem hluti landslagsins hafði verið girtur af til að halda ferðamönnum frá ákveðnum svæðum þar sem náttúran hafði verið troðin niður, þótt sumir þeirra létu sér fátt um finnast. Annað sem einkennir bæði náttúruupplifun og almenningsgæði er að erfitt er að útiloka tiltekna einstaklinga frá því að njóta þeirra, en þó er það ekki ómögulegt.
Hnignun íslenskrar náttúru, sem er greinileg næstum hvar sem litið er, stafar af því að sífellt fleiri ferðamenn þurfa ekki að greiða raunverulegan kostnað af náttúruskoðun sinni. Alltaf þegar markaðsverð tekur til alls kostnaðar reiknum við með ofneyslu. Eins og ég nefndi að ofan er erfitt að útiloka einhverja tiltekna einstaklinga frá því að njóta náttúrunnar sem neysluvöru, einkum þegar þeir koma bara á staðinn, en þó eru til leiðir til þess. Ræðum nokkrar af þeim leiðum sem hægt er að fara til að láta greiðslu standa undir sjálfbærari nýtingu á náttúrunni.
Í fyrsta lagi geta stjórnvöld lagt skatt á ferðamenn. Með því að leggja viðbótarskatt á til dæmis gesti sem koma til landsins eða hótelgesti hækkar hlutfallslegt verð á ferðum til Íslands samanborið við ferðir á aðra staði sem ferðamenn eiga völ á. Afleiðingin verður sú að færri ferðamenn koma og þar af leiðandi minnkar álagið á náttúruna. Auk þess getur ríkisstjórnin notað skattinn til að hrinda af stað náttúruverndarverkefnum. Neikvæðar hliðar eru á þessari lausn og ein af þeim augljósu er að engin afmörkuð og bein tengsl eru á milli ferða til Íslands og náttúruskoðunar þótt hún sé markmið margra ferðamanna. Bjögunaráhrifin eru þau að ýtt er undir að ferðamenn sem hafa lítinn eða engan áhuga á náttúrunni heldur aðeins borgarlífinu í Reykjavík velji frekar aðra áfangastaði.
Önnur leið er náttúrupassi. Gestir sem fara í þjóðgarða í Bandaríkjunum hafa lengi þurft að kaupa náttúrupassa til að komast inn í þá. Samanborin við skattlagningu ferðamanna sem koma til landsins er þessi leið beintengd náttúruskoðun og væri þess vegna skilvirkari. Og á sama hátt og skattur leiðir þessi leið til aukinna tekna ríkissjóðs, sem þýðir að nægilegu fjármagni þyrfti að úthluta til landeigenda og einnig til verndaraðgerða á landi í eigu ríkisins. Ekki er líklegt að stjórnmálamenn geti aflað nauðsynlegra upplýsinga til að útdeila tekjunum þangað sem þörfin er mest eða að þeir séu fúsir að gera það þótt þeir hefðu nauðsynlegar upplýsingar. Þvert á móti er líklegt að þeir noti þær til að tryggja eigið endurkjör og áframhaldandi völd.
Þriðja mögulega leiðin, sem tryggir í senn að þeir sem vilja njóta náttúrunnar greiði réttlátt gjald og að fénu sé varið til náttúruverndar þar sem þörfin er mest, er að úthluta nýtingarrétti á náttúrunni. Þetta er auðvelt að gera við land sem er í einkaeigu, með því að leyfa landeigendum að innheimta gjald af gestum, til dæmis með bílastæðagjaldi eða aðgangseyri. Ef landeigendur geta sjálfir krafist greiðslu er líklegra að þeir geri það vegna þess að þeir eru þá að gæta eigin hagsmuna með því að nota tekjurnar til að viðhalda landinu og geta þannig laðað fleiri ferðamenn til sín í framtíðinni.
Hvaða leið sem verður valin er það sannfæring mín að íslenska náttúru þurfi að vernda á einhvern hátt. Langskilvirkasta leiðin til þess er að gefa greiðslufyrirkomulagið frjálst og leyfa landeigendum að taka það gjald sem þeir telja að dugi til að draga úr álaginu á náttúruna og jafnframt afla nægra tekna til náttúruverndar og nauðsynlegra fjárfestinga. Ef ekkert er að gert er hugsanlegt að ferðamönnum til Íslands fækki, þar sem offjölgun veldur því að náttúrupplifunin verður æ minna aðlaðandi og eftirsóknarverð.
Höfundur er lektor í fasteignafræðum við Háskólann í Lundi.
______________________________
Greinin birtist í vorhefti Þjóðmála, 1. tbl. 2018.
Hægt er að kaupa áskrift að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is
