Það skiptir máli hver stjórnar Seðlabankanum
Það var létt yfir Fjölni þegar hann sá að Ásgeir Jónsson, forseti hagfræðideildar Háskóla Íslands, hefði verið skipaður seðlabankastjóri. Fjölnir hefur ekki alltaf verið sammála Ásgeiri en telur hann margfalt betri kost en þá sem honum komu næstir að mati hæfnisnefndar um stöðuna.
Ásgeir býr yfir yfirburðaþekkingu á fjármálamörkuðum og er raunsær og sanngjarn maður. Hans bíður vissulega nokkur áskorun við sameiningu Seðlabankans og Fjármálaeftirlitsins (FME) en Fjölnir treystir honum til að leysa það verkefni vel af hendi.
Það er þó margt sem betur hefði mátt fara í aðdraganda skipunarinnar. Á það hefur verið bent, með málefnalegum rökum, að formaður nefndarinnar, Sigríður Benediktsdóttir, hagfræðingur við Yale-háskóla, fyrrverandi framkvæmdastjóri fjármálastöðugleikasviðs Seðlabankans og núverandi bankaráðsmaður í Landsbanka Íslands, var með öllu vanhæf til að sinna því hlutverki. Það að bankaráðsmaður leiði hæfnisnefndina gengur auðvitað ekki upp. Eins og Hörður Ægisson, ritstjóri Markaðarins, hefur réttilega bent á þætti engum eðlilegt að forstjóri eftirlitsskylds félags á fjármálamarkaði færi fyrir nefnd sem ætti að meta hæfi umsækjenda um starf forstjóra FME. Sú samlíking er ekki úr lausu lofti gripin, þar sem Seðlabankinn og FME munu sameinast um næstu áramót.
Fjölnir hefði haldið miðað við þann mikla áhuga sem einstaklingar úr öllum áttum hafa sýnt góðum stjórnsýsluvenjum á liðnum misserum, sérstaklega í kringum Landsréttarmálið, að fleiri myndu láta í sér heyra í þessu ferli sem öllum má vera ljóst að er gallað. Þögn þeirra er æpandi nú. Um þetta verður sjálfsagt tekist á þegar fram líða stundir.
***
Hæfnisnefndin hafði áður metið fjóra umsækjendur mjög vel hæfa til að gegna stöðunni. Fyrir utan Ásgeir voru það Gylfi Magnússon, dósent við Háskóla Íslands (og núv. formaður bankaráðs Seðlabankans), Jón Daníelsson, prófessor við LSE í London, og Arnór Sighvatsson, ráðgjafi seðlabankastjóra og fyrrverandi aðalhagfræðingur og aðstoðarseðlabankastjóri.
Það sætir furðu að Gylfi hafi ekki sagt af sér sem formaður bankaráðs um leið og hann sótti um stöðu seðlabankastjóra. Fjölnir hefur ekki upplýsingar um það hvort Gylfi upplýsti forsætisráðherra um það að hann hygðist sækja um stöðuna og þá hvort forsætisráðherra hafi gert einhverjar athugasemdir við áframhaldandi setu hans í bankaráðinu. Þó er ljóst að Þórunn Guðmundsdóttir, hæstaréttarlögmaður og varaformaður bankaráðs Seðlabankans, sat í hæfnisnefndinni og var þannig sett í afar óþægilega stöðu – að meta hæfi formanns bankaráðsins til að sinna embætti seðlabankastjóra.
Nú mun Gylfi áfram sitja sem formaður bankaráðs með seðlabankastjóra sem hafði hann undir í baráttunni um stólinn. Stjórnsýslufræðingar þessa lands, réttmætir og sjálfskipaðir, hljóta að hafa skoðun á þessu.
***
Annar vel hæfur umsækjandi var Arnór Sighvatsson, sem lengi hefur starfað innan Seðlabankans. Arnór getur ekki hreinsað hendur sínar af þeirri miklu valdníðslu sem Seðlabankinn hefur sýnt bæði einstaklingum og fyrirtækjum í kringum gjaldeyrishöftin á liðnum árum. Að mati Fjölnis ber hann jafn mikla ábyrgð á því og Már Guðmundsson, fráfarandi seðlabankastjóri, enda svo sem aldrei neitt komið fram um það að hann hafi hreyft nokkrum mótmælum vegna aðgerða Seðlabankans í þeim málum.
***
Þá komum við að því sem Fjölni er helst hugleikið við brotthvarf Más úr Seðlabankanum. Það hefur verið létt yfir Má í fjölmiðlum í sumar og nokkuð ljóst að hann vill láta minnast sín sem mannsins sem spilaði stórt hlutverk í því að endurreisa efnahag landsins eftir fjármálakrísuna haustið 2008. Á stýrivaxtafundi fyrr í sumar, þeim síðasta sem Már stýrði, lagði hann áherslu á þann árangur sem náðst hefði á liðnum árum. Þeir sem þekkja til fjármálageirans, nú eða efnahagsmála yfirleitt, vita að sá árangur sem náðst hefur verður ekki rakinn til stórverka Seðlabankans.
***
Það eru aftur á móti nokkur mál sem vert er að hafa í huga þegar horft er á störf Más og Seðlabankans síðastliðin tíu ár.
***
Samherjamálið stendur þar upp úr. Í lok mars 2012 ruddust fulltrúar Seðlabankans og embættis sérstaks saksóknara, í nánu samstarfi við Ríkissjónvarpið, inn í höfuðstöðvar Samherja á Akureyri og í Reykjavík og gerðu þar húsleit. Fyrrnefndur Arnór, ásamt Ingibjörgu Guðbjartsdóttur, þáverandi framkvæmdastjóra gjaldeyriseftirlits Seðlabankans, skrifaði undir rökstuðning bankans fyrir húsleitinni.
Næstu sjö ár á eftir rak Seðlabankinn málið áfram af fullri hörku, án nokkurs árangurs fyrir bankann en með miklum skaða fyrir Samherja og þá einstaklinga sem því ágæta fyrirtæki stýra. Fyrst um sinn var gefin sú skýring á húsleitinni að grunur léki á að Samherji hefði stundað ranga verðlagningu með sjávarafurðir innan fyrirtækja í samsteypu Samherja, bæði hér og erlendis, og þannig brotið á gjaldeyrislögum. Már Guðmundsson sagði í fjölmiðlum að brotin hlypu á tugum milljarða.
Sama dag og húsleitin var gerð sendi Seðlabankinn frá sér tilkynningu á ensku, sem eðli málsins samkvæmt fór víða. Seðlabankinn stundar það ekki almennt að senda frá sér tilkynningar á ensku, þannig að það má vera nokkuð ljóst að eini tilgangurinn með því að senda út slíka tilkynningu hafi verið að skaða forsvarsmenn Samherja með öllum mögulegum ráðum – og sem víðast.
***
Þessi aðför Seðlabankans, undir forystu Más, Arnórs og Ingibjargar, stóð á veikum grunni frá upphafi. Fljótlega eftir húsleitina kom í ljós að útreikningar Seðlabankans voru, svo vægt sé til orða tekið, kolrangir. Seðlabankinn vísaði nokkrum atriðum til embættis sérstaks saksóknara, sem tvisvar gerði bankann afturreka með þau atriði. Eins og Fjölnir hefur áður bent á hefur aldrei verið gefin út ákæra og þaðan af síður hefur fallið dómur gegn nokkrum starfsmanni Samherja fyrir brot á gjaldeyrislögum (reyndar hefur enginn verið sakfelldur hér á landi fyrir brot á gjaldeyrislögum, þrátt fyrir nokkrar tilraunir).
Allir dómar sem fallið hafa í þessu máli hafa fallið gegn Seðlabankanum. Sá síðasti þegar dómstólar dæmdu Samherja í vil eftir að fyrirtækið hafði neitað að greiða sekt upp á 8,5 milljónir króna. Með sektinni ætlaðist Seðlabankinn, undir forystu Más, til þess að Samherji lyki málinu í sátt. Þegar Samherji neitaði að ljúka málinu með þeim hætti var sektin hækkuð í 15 milljónir króna án þess að fyrir lægi nokkur rökstuðningur fyrir því. Verstu handrukkarar landsins hafa væntanlega horft með aðdáun á aðfarir Seðlabankans. Sem fyrr segir dæmdu dómstólar Samherja í vil hvað þennan lið varðar.
***
Það væri hægt að rekja Samherjamálið í löngu máli – og það hefur verið gert að stórum hluta í bókinni Gjaldeyriseftirlitið eftir Björn Jón Bragason. Þar er einnig fjallað um tvö önnur mál þar sem Seðlabankinn, undir forystu Más, beitti sér af mikilli hörku gegn fyrirtækjum og einstaklingum úti í bæ.
***
Annað þeirra er hið svokallaða Aserta-mál. Að undanfarinni húsleit voru fjórir einstaklingar ákærðir fyrir stórfelld brot á gjaldeyrislögum. Vert er að minnast þess þegar haldinn var sérstakur blaðamannafundur um málið. Þar sat fyrrnefnd Ingibjörg ásamt þáverandi forstjóra FME og fulltrúa ákæruvaldsins og lýsti því yfir að hinir grunuðu í málinu hefðu framið stórfellda glæpi. Allir voru þeir þó sýknaðir í héraðsdómi og málinu var ekki áfrýjað af hálfu ákæruvaldsins.
Í ljós kom að allir höfðu þeir stundað viðskipti sín í samræmi við þær ráðleggingar sem þeir fengu frá fyrrverandi samstarfsmanni sínum og lögfræðingi Straums – sem var einmitt sama Ingibjörg og nokkrum mánuðum síðar stóð fyrir þessari aðför að þeim. Orðið kaldhæðni nær ekki einu sinni að fanga þennan súra veruleika. Enginn þeirra sem sátu fyrir svörum á fyrrnefndum blaðamannafundi hefur nokkurn tímann beðið þá afsökunar á framferði hins opinbera.
Hitt málið snýst um það hvernig Már beitti sér gegn því að hópur fjárfesta sem átt höfðu hæsta tilboðið í tryggingafélagið Sjóvá (sem þá var í eigu Eignasafns Seðlabankans) fengi að kaupa félagið. Það var fjárfestingarfélagið Ursus, sem var og er í eigu Heiðars Guðjónssonar, sem leiddi hópinn.
Þegar aðeins átti eftir að undirrita kaupsamning tilkynnti seðlabankastjóri að ekki væri hægt að ganga frá viðskiptunum, þar sem Ursus væri til rannsóknar hjá gjaldeyriseftirlitinu. Þetta kom fjárfestahópnum í opna skjöldu, enda höfðu ekki verið framin nein brot á gjaldeyrislögum.
Seðlabankinn kærði Ursus til embættis sérstaks saksóknara – sem felldi málið niður enda ekkert við viðskipti Ursus sem gaf tilefni til þess að rannsaka málið frekar, hvað þá að gefa út ákæru. Seðlabankinn lét sér ekki segjast, heldur kærði ákvörðun sérstaks saksóknara til ríkissaksóknara – sem síðar staðfesti ákvörðunina um að fella málið niður. Það eina sem situr eftir í þessum málum er sá skaði sem þessir einstaklingar sem urðu fyrir af hálfu gjaldeyriseftirlits Seðlabankans, undir forystu Más. Fyrir utan háan lögfræðikostnað sitja menn uppi með glataðan tíma, glötuð tækifæri og orðsporshnekki.
***
Þessi misnotkun á opinberu valdi hefur þó ekki mikil áhrif á helstu stjórnendur Seðlabankans. Már hlakkar bara til að hætta og rifjar sjálfur upp hvað hann hefur staðið sig vel, Arnór sækir um stöðu seðlabankastjóra eins og ekkert sé og Ingibjörg skellti sér í nám í virtum háskóla í Bandaríkjunum. Fréttablaðið hefur á undanförnum vikum leitað upplýsinga um það hvort Seðlabankinn hafi greitt fyrir námið, að hluta til eða í heild, en bankinn neitar að svara þeim spurningum.
***
Gjaldeyriseftirlit Seðlabanka Íslands mótar svarta sögu áranna eftir hrun. Þrátt fyrir að gjaldeyrishöftin hafi verið afnumin árið 2015 starfaði gjaldeyriseftirlitið áfram og það má áætla með raunhæfum hætti að kostnaður þess nái upp undir tvo milljarða króna.
***
Viðbrögð stjórnmálamanna við þessu offorsi Más og annarra starfsmanna Seðlabankans eru ekki síður vonbrigði. Þegar á árinu 2014, þegar Bjarni Benediktsson skipaði Má aftur til fimm ára (seðlabankinn heyrði þá undir fjármálaráðuneytið), lá fyrir hvernig gjaldeyriseftirlitið hagaði sér. Þáverandi ríkisstjórn mátti vera ljóst að hér væri að eiga sér stað alvarleg misnotkun á opinberu valdi en kaus að setja kíkinn á blinda augað.
Þegar Hæstiréttur kvað upp úrskurð sinn síðastliðið haust (þar sem fyrrnefnd sekt bankans gegn Samherja var felld niður) óskaði forsætisráðherra eftir greinargerð frá bankaráði Seðlabankans vegna málsins. Þá vildi nú ekki betur til en svo að tveir bankaráðsmenn, þau Þórunn Guðmundsdóttir og Sigurður Kári Kristjánsson, sáu ástæðu til að gera alvarlegar athugasemdir við framgöngu stjórnenda Seðlabankans gagnvart bankaráðinu við undirbúning þeirrar greinargerðar.
Með öðrum orðum reyndu stjórnendur Seðlabankans, með Má í broddi fylkingar, að móta afstöðu bankaráðsins sér í hag.
Greinargerðinni var þó skilað, bankaráðið taldi að aðför bankans gegn Samherja væri ekki í lagi og Gylfi Magnússon sat fyrir svörum hjá stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis til að reifa málið. Síðan þá hefur lítið gerst í málinu og sjálfsagt vill stjórnsýslan – ásamt stjórnmálamönnum – helst gleyma því.
***
Hér hefur ekkert verið minnst á klúður Seðlabankans, undir forystu Más, við söluna á hinum danska FIH banka – sem kostaði skattgreiðendur hér á landi stórfé. Þá væri líka hægt að rifja upp það skrautlega ferli þegar Már fór í mál við bankann vegna launa sinna sem hann taldi vera of lág.
Þetta minnir okkur á að af nægu er að taka og sjálfsagt gefst tími til að rifja þetta allt reglulega upp. Þessi framganga Más, Arnórs og Ingibjargar er geymd en ekki gleymd.
Það skiptir máli hver stjórnar í Seðlabankanum. Vonandi munum við aldrei upplifa þann dag að embættismenn, eins og þeir sem störfuðu við gjaldeyriseftirlit bankans, hegði sér eins með þeim hætti sem helst má líkja við starfsaðferðir gömlu skoðanabræðra Más í Austur-Þýskalandi.
—
Greinin birtist í sumarhefti Þjóðmála, 2. tbl. 2019. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.
