Tímarnir eru nú erfiðir
og heimurinn orðinn gamall og vondur.
Stjórnmálin eru spillt.
Börn bera ekki lengur virðingu fyrir foreldrum sínum.

– Rist í stein í Kaldeu. 3800 f. Kr.

Þessi fornu spakmæli má finna í eftirmála bókarinnar Framfarir, sem kom út á íslensku fyrir skömmu. Í bókinni reynir sænski sagnfræðingurinn Johan Norberg að gefa lesendum innsýn í það hvernig málum vindur fram í henni veröld. Ekki vandalaust, enda má segja að stjórnmál nútímans snúist meira og minna um að meta og skilja hið sanna ástand heimsins – og ef slíkur skilningur fæst, að bregðast við því á einhvern uppbyggilegan hátt. Það hvernig við skiljum heiminn og framvindu hans getur verið mjög mismunandi og víða er tekist á um það, sem meðal annars birtist í umfjöllun og gagnrýni á fréttamat fjölmiðla. Við sjáum slíkt hér á landi, en mikið af fréttum dagsins snýst um það sem miður fer í samfélaginu og það sem margir telja skort á viðbrögðum og aðgerðum til bóta. Fréttamat fjölmiðla leiðir þannig fram endalaus tilvik þar sem hið sérstaka og afbrigðilega er áberandi en síður það sem byggist á einhvers konar þróun og breytingum og telst til framfara.

En rétt eins og upphafsorðin sýna eru þetta ekki ný sannindi, líklega er manninum áskapað að harma liðna tíma og óttast breytingar. Þannig virðast svartsýni og bjartsýni togast á í manninum og hafa líklega alltaf gert. Sjónarhornin geta enda verið afskaplega ólík eins og sést af þessum orðum sem eignuð eru Winston Churchill:

„Svartsýnn maður sér vanda í hverju tækifæri; bjartsýnn maður sér tækifæri í hverjum vanda.“

Í einsleitu samfélagi eins og því íslenska, þar sem hungurvofan var aldrei langt undan, er skiljanlegt að landsmenn hafi óttast breytingar og það hafi verið fjarlægt hugsun þess tíma að skilgreina þær sem framfarir. Fólk hafði enda ríka ástæðu til að óttast hið óvænta. Hvort sem það voru náttúruhamfarir eða önnur óáran höfðu landsmenn fá úrræði til að bregðast við.

Í nokkrar aldir báðu Íslendingar almættið um að varðveita sig fyrir Tyrkjunum sem óvænt birtust hér á fyrri helmingi 17. aldar. Jafnvægi og stöðugleiki var það sem skipti mestu og flestir túlkuðu guðsorðið á þann hátt. Breytingar voru af hinu illa. Þessi ótrú á breytingum hefur gefið sagnfræðingum eins og Guðmundi Hálfdánarsyni tilefni til að ætla að fyrr á tímum hafi kyrrstaða verið álitin eðlilegt ástand, en að breytingar og framfarir væru einfaldlega óeðlilegar.

En heimurinn var að breytast og úti í Evrópu var vísindahyggja að leysa einhvers konar framfaratrú úr læðingi. Hugmyndin um þróun fæddist, þökk sé Charles Darwin og kenningum hans. Það tók tímann sinn fyrir þessi breyttu viðhorf að berast til Íslands en þegar kemur fram á 19. öld er eins og sú rómantíska þjóðernishyggja sem var farin að ríkja hafi á vissan hátt ýtt undir framfarahyggju. Jafnvel svo að talsverður hluti þjóðfélagsumræðunnar á síðari hluta nítjándu aldar var tengdur einhvers konar þjóðerniskenndri framfarahyggju, jafnvel að tala megi um vakningu eða vorhug. Þetta kemur skýrt fram þegar blöð og tímarit frá þessum tíma eru skoðuð. Hugsanlega er það öfugt við þá þjóðfélagsumræðu sem samfélagsmiðlar nútímans bjóða upp á, þar sem framfarahyggju er mætt af mikilli tortryggni. Þegar alls þessa er gætt er enn athyglisverðara að velta því fyrir sér af hverju nútímamaðurinn óttast svo mjög breytingar og telur sér ófært að ræða um þær sem framfarir af nokkru tagi.

Barist gegn ríkjandi umræðu

Það er freistandi að setja Norberg í flokk með fræðimönnum eins og Matt Ridley og Hans Rosling. Sá síðarnefndi lést fyrir stuttu en var sérlega áhrifamikill fyrirlesari og fræðimaður. Rosling var óþreytandi við að segja okkur að ástandið í heiminum færi þrátt fyrir allt batnandi og það væru ekki eingöngu bjartsýnismenn sem héldu því fram. Rosling sagðist einfaldlega trúa á möguleika mannsins. Bók Ridley, Heimur batnandi fer (The Rational Optimist: How Prosperity Evolves) kom út fyrir nokkrum árum á íslensku og tókst á við þróun mála með líkum hætti og Rosling í fyrirlestrum sínum. Allir þessir menn hafa komið hingað til lands og haldið eftirtektarverða fyrirlestra.

Í nýlegri könnun á vef YouGov í Englandi kom fram að aðeins 5% þátttakenda töldu að ástandið væri að batna. Þegar sagt er „ástandið“ er verið að vísa til samfélagsins í heild sinni. Sambærileg könnun í Bandaríkjunum sýndi að 6% þátttakenda töldu að ástandið væri að batna. Fríblaðið Fréttatíminn, sem er hætt að koma út, birti fyrirsögnina: „Þið hafði aldrei haft það eins skítt“, á pistli sem ritstjórinn og útgefandinn Gunnar Smári Egilsson skrifaði snemma árs 2015. Pistillinn var einhvers konar viðbragð við ummælum Bjarna Benediktssonar, þáverandi fjármálaráðherra, þess efnis að Íslendingar hefðu aldrei verið í jafnsterkri stöðu og þá. Svona getur nú heimurinn litið ólíkt út. En hann breytist samt! Fyrir 30 árum voru níu af hverjum tíu Kínverjum fátækir. Í dag er einn af hverjum tíu Kínverjum skilgreindur fátækur samkvæmt viðmiði Sameinuðu þjóðanna.

Í upphafi bókar sinnar rekur Norberg hvernig svartsýnin virðist ráðandi í heimsmynd nútímamannsins. Hann bendir á að fimmtíu og átta af hverjum hundrað Bretum, sem í nýlegri þjóðaratkvæðagreiðslu völdu að segja skilið við Evrópusambandið, töldu að lífið væri verra nú en fyrir þrjátíu árum. Árið 1955 töldu þrettán af hverjum hundrað almennum borgurum í Svíþjóð að aðstæður í samfélaginu væru „óbærilegar“. Eftir að hafa notið aukins einstaklingsfrelsis, hækkandi tekna, minnkandi fátæktar og betri heilbrigðisþjónustu í meira en hálfa öld taldi meira en helmingur Svía að ástandið væri óbærilegt!

Og rétt eins og Hans Rosling undrast Norberg heimssýn landa sinna, en flestir myndu væntanlega halda að sænskt samfélag sé upplýst, svona kannski rétt eins og það íslenska. Fyrir nokkrum árum lét Norberg gera könnun þar sem eitt þúsund Svíar voru spurðir átta spurninga um þróun heimsins. Norberg segir að þekkingarskortur þeirra hafi reynst ótrúlegur. Að meðaltali höfðu allir aldurs- og tekjuhópar rangt fyrir sér þegar þeir svöruðu þessum átta spurningum. Þeir töldu heiminn slæman og að hann færi versnandi og vanmátu flestir, að mati Norberg, þær framfarir sem orðið höfðu. Sjötíu og þrír af hundraði töldu að hungur væri orðið alvarlegra og sjötíu og sex af hundraði að örbirgð hefði aukist á tímabili þegar dregið hafði hraðar úr hvoru tveggja en nokkru sinni áður í sögu mannkyns. Þeir Svíar í könnuninni sem hlotið höfðu æðri menntun vissu enn minna um árangurinn sem náðst hafði í baráttunni við hungur og fátækt. Það varð Norberg tilefni vangaveltna um hversu gamlar og úreltar kennslubækurnar væru sem þeir lásu. Mætti ekki eins velta þessu fyrir sér hér á landi?

Af þessu tilefni bendir Norberg á:

„Þrátt fyrir það sem við heyrum í fréttum og hjá mörgum rithöfundum er saga okkar tíma sú að við erum vitni að mestu framförum á lífsskilyrðum sem nokkurn tíma hafa átt sér stað. Nú dregur hraðar úr fátækt, vannæringu, ólæsi, barnaþrælkun og ungbarnadauða en nokkru sinni fyrr í sögu mannkynsins. Lífslíkur við fæðingu hafa aukist yfir tvöfalt meira á síðustu öld en á næstu 200.000 árum á undan. Hættan á að einstaklingar standi frammi fyrir stríði, deyi af völdum náttúruhamfara eða búi við alræðisstjórn er minni en nokkru sinni fyrr. Líkurnar á því að barn sem fæðist nú nái eftirlaunaaldri eru miklu meiri en líkurnar á að forfeður þess næðu að verða fimm ára.”

Í bókinni er þannig að finna mikilvægar athugasemdir við sjónarhorn nútímans. Norberg bendir á að þegar einhver skrifar bók með jákvæðum skilaboðum um ástand heimsins sé ekki nauðsynlega verið að predika yfir hinum sannfærðu. Hann vitnar til rithöfundarins Ronald Bailey, sem hefur gert mikið til að andmæla tilfinningunni um yfirvofandi eymd og hörmungar.

„Þegar hann lagði tillögu um þetta fyrir útgefanda sinn vörpuðu viðbrögðin einmitt ljósi á það sem fólk vill lesa: „Ron, við gefum þessa bók út og græðum báðir dálítið af peningum. En ég skal segja þér að ég hefði getað gert þig að auðugum manni hefðir þú komið með bók sem spáir endalokum heimsins.“ (bls. 209)

Efasemdir um gildi sannleikans

Tíðarandi undanfarinna áratuga hefur fært okkur efasemdir um gildi sannleikans fyrir sagnfræði. Það sé í raun engin sannleikur, aðeins túlkanir. Þessu til viðbótar hefur hin heimspekilega umræða sett fram vangaveltur um að sannleikurinn hafi í raun ekkert gildi, hvorki fyrir sagnfræðinga né aðra. (Sjá Ádrepur, um sannleika, hlutleysi vísinda, málfrelsi og gagnrýna hugsun eftir Róbert H. Haraldsson 2010).

Í skrifum sínum vitnar Róbert til heimspekingsins Arthur C. Danton og gagnrýni hans á sjónarhornshyggju (e. perspectivism). Um það segir Danton, í þýðingu Róberts:

„Við getum ekki rætt um satt eða rétt sjónarhorn heldur einungis ríkjandi sjónarhorn. Þar sem við getum ekki höfðað til neinnar staðreyndar sem er óháð því sjónarhorni sem hún styður, þá getum við gert lítið annað en að halda okkar eigin sjónarhorni fram og reyna eftir bestu getu að þröngva því upp á aðra.”

Þetta minnir okkur á að við lifum á síðpóstmódernískum tímum. Þrátt fyrir þá afstæðishyggju sem því fylgir kann að vera nauðsynlegt að velta fyrir sér hvað við raunverulega vitum. Einhvers staðar verðum við þó að standa. Sama hver sjónarhorn okkar eru veltur trúverðugleiki okkar að endingu á því hvernig við notum heimildir og setjum fram rök okkar. Í daglegri umræðu hellast yfir okkur tölur og rannsóknir sem vefst fyrir okkur að meðtaka, skilja og setja í samhengi. Sá þykir fremstur sem getur með aðstoð töflureiknis framkallað sína eigin útgáfu af tölfræðilegum sannleika. Fjölmiðlarnir hafa að hluta til brugðist við þessu með því að horfa á hið sértæka og keppast við að leiða fram fólk sem telur sig bera skarðan hlut frá borði í velferðarsamfélagi nútímans. Í þessu kraðaki getur verið erfitt að setja upplýsingar í skynsamlegt samhengi og fá sjónarhorn sem segir okkur yfir höfuð nokkuð.

Framfarasinni

Líklega er hægt að setja Norberg í hóp framfarasinna, rétt eins og tvo þá aðra fræðimenn sem hér hafa verið tilgreindir. Framfaratrú Norberg sést ágætlega í lokaorðum hans:

„Jafnvel þótt hægt sé að tortíma auði og mannslífum hverfur þekkingin sjaldan. Hún heldur áfram að vaxa. Þess vegna er ólíklegt að einhver afturkippur tortími framförum mannkynsins algjörlega. Framfarir verða þó ekki sjálfkrafa. Allar þær framfarir sem lýst er í þessari bók eru afrakstur vinnu dugandi fólks, vísindamanna, uppfinningamanna og frumkvöðla með undarlegar nýjar hugmyndir og hugrakkra einstaklinga sem börðust fyrir frelsi til að gera nýja hluti á nýjan hátt. Eigi framfarir að halda áfram verðum við öll að vera kyndilberar þeirra.” (bls. 221)

Bók Norberg er upplífgandi lesning. Hann sækir heimildir sínar víða og setur reyndir að setja þær í skiljanlegt samhengi. Fyrir vikið er bókin áhugaverð og þægileg aflestrar. Norberg heldur vel utan um efnið og er fjörlegur í stíl. Kaflarnir fjalla um efni eins og fæðu, hreinlæti, lífslíkur, fátækt, ofbeldi, umhverfi, læsi, frelsi, jafnrétti og síðan næstu kynslóð. Á þann hátt tekur Norberg sig í gegnum flest umræðuefni nútímans og setur fram áhugaverð sjónarmið. Bókin er því afar áhugaverð lesning fyrir þá sem vilja leita að nýju og áhugaverðu sjónarhorni á þróun mála.

Ég mæli eindregið með þessari bók.

Höfundur er blaðamaður.

– Bókarýnin birtist í vetrarhefti Þjóðmála, 4. tbl. 2017. Nánari heimildarskrá má finna í prentútgáfu blaðsins.