Afi minn veiktist í spænsku veikinni en náði blessunarlega fullum bata og kenndi sér vart meins eftir það. Mér eru minnisstæðar sögur sem hann sagði mér frá árinu 1918, frostavetrinum mikla, Kötlugosinu og síðast en ekki síst þeim viðburði þegar Ísland varð sjálfstætt, frjálst og fullvalda konungsríki.

Fyrir mér runnu þessir stórviðburðir ársins 1918 saman í eitt. „Frostaveturinn mikli“ stóð þó aðeins yfir í um hálfsmánaðarskeið í janúar 1918, en tíðarfar var óvenju gott um vorið og haustið milt. Þegar hin skæða drepsótt barst til landsins var sem betur fer ekki sá fimbulkuldi sem landsmenn höfðu fengið að finna fyrir í byrjun ársins.

Viðburðir ársins 1918 eru raktir í nýútkominni bók Gunnars Þórs Bjarnasonar sagnfræðings Hinir útvöldu, en meginviðfangsefni bókarinnar er vitaskuld sigurstund sjálfstæðisbaráttunnar.

Fremst í bókinni birtist hin fræga mynd af athöfninni við Stjórnarráðshúsið 1. desember 1918 sem landsmönnum hefur fram til þessa fundist drungaleg og tengt við hörmungar ársins. En eins og Gunnar bendir á er glaðasólskin þennan dag og Magnús Ólafsson ljósmyndari á í mesta basli með að taka myndina. Birtan er svo mikil að Magnús nær ekki styttunni af Jóni Sigurðssyni með á myndina, en hún stóð á þeim tíma þar sem nú er minnismerki Hannesar Hafstein. Fjöldi fólks var saman kominn neðst í Bankastræti og sömuleiðis á Lækjartorgi. Líklega hafa mun fleiri fylgst með viðburðinum heldur en athöfninni sem haldin var á sama stað á aldarafmælinu 1. desember 2018 – í nístandi norðankulda!

Gunnar dregur líka fram lýsingar fólks af þessum degi sem í huga þess er dýrðardagur. Við blasir allt önnur mynd en við þekkjum. Þegar í byrjun bókarinnar komum við því að einu helsta einkenni góðra sagnfræðirita – að bregða nýju ljósi á söguna. Í þessu tilfelli eina ljósmynd, en ljósmynd sem haft hefur mikil áhrif á mynd okkar af þessum merkisviðburði.

Ranghugmyndir leiðréttar

Ein helsta ranghugmyndin um sjálfstæðisbaráttu Íslendinga er að henni hafi lokið 1944. Í þjóðarétti er enginn greinarmunur á hugtökunum fullveldi og sjálfstæði og því rökleysa að tala um að Ísland hafi orðið sjálfstætt ríki 1944, eins og oft er gert og börnum jafnvel kennt í skólum. Virtir sagnfræðingar hafa meira að segja haldið því fram í nýlegum sagnfræðiritum að Íslendingar hafi alltaf ætlað að stofna lýðveldi þegar tími sambandslaganna rynni út 1943.

Umræða um lýðveldisstofnun kviknar þó ekki fyrr en eftir að síðari heimsstyrjöldin brýst út. Sambandslögin voru eitt og konungssambandið annað. Hinn 1. desember 1918 varð Danmörk erlent ríki þrátt fyrir sambandslögin og Danir gengu í Þjóðabandalagið en Íslendingar ekki, svo dæmi sé tekið. Þannig höfðu Íslendingar sjálfstæða utanríkisstefnu þó svo að danska utanríkisþjónustan annaðist framkvæmd hennar.

Gunnar Þór dregur ágætlega saman hvað raunverulega fólst í fullveldi og vitnar meðal annars til ræðu Einars Arnórssonar á Alþingi í september 1918 þar sem rætt var um sambandslögin: „Annað hvort er maður lifandi eða dauður; annað hvort er um fullveldi að ræða eða ekki.“

Ýmsir málsmetandi menn í okkar samtíma – þar með talið alþingismenn – mættu gjarnan kynna sér þessa sögu og þá hvað raunverulega felst í fullveldi. Fullveldi er ekki í nokkrum stigum, það er ekki kaka sem hægt er að skera í sneiðar.

Að tala um „framsal fullveldis“ og „fullveldisafsal“ er því rökleysa. Eitt helsta einkenni fullvalda ríkja er þjóðréttarhæfi, þau geta gert alþjóðasamninga – í krafti fullveldisins. Þeir samningar geta þó auðvitað verið óhagstæðir eftir atvikum en ríkið er jafnfullvalda fyrir því.

Ísland var því til að mynda ekki minna fullvalda þó svo að konungurinn væri erlendur. Ekki frekar en fjölmörg fullvalda ríki fyrr og síðar sem hafa sinn þjóðhöfðingja annars staðar. Nærtækasta dæmið í okkar samtíma er Kanada. Englandsdrottning hefur þó staðgengil sinn þar í landi, en því var ekki að heilsa hér á landi og færa má rök fyrir því að það hafi verið ljóður á stjórnskipun konungsríkisins Íslands.

Enn ein bábiljan í umræðum um Íslandssöguna er að gjarnan er talað um heimsóknir „Kristjáns X. Danakonungs“ hingað til lands 1921, 1926, 1930 og 1936. Kristján konungur kom hingað vitaskuld ekki sem Danakonungur heldur sem konungur Íslands. Alexandrína drottning varð drottning Íslands, synir þeirra prinsar af Íslandi og önnur ættmenni konungs urðu prinsar og prinsessur af Íslandi. Hér var þó enginn konungsgarður og aldrei var smíðuð kóróna eða önnur veldistákn.

Æðsti dómstóll betur settur í öðru ríki?

Í bókinni er efni sambandslaganna útlistað vel, til að mynda það heimildarákvæði að Íslendingar stofnuðu æðsta dómstól í landinu sjálfu. Á árunum 1910–1919 var innan við 4% dóma Landsyfirréttar skotið til Hæstaréttar í Kaupmannahöfn. Þegar Ísland varð fullvalda ríki var ekki ljóst hvort stofnaður yrði íslenskur Hæstiréttur, en eins og Gunnar Þór nefnir í bókinni þá töldu ýmsir að minni trygging yrði þá fyrir réttlátum og óhlutdrægum dómum en áður. Jón Magnússon forsætisráðherra sagði síðan í umræðum um stofnun íslensks Hæstaréttar 1919 að líkast til yrði hörgull á mönnum „sem hafa átt svo mikið við dómstörf að jafnfærir teljist mönnum þeim sem hæstarétt skipa í stóru löndunum“.

Þessar vangaveltur eru áhugaverðar og staða Hæstaréttar í Kaupmannahöfn sem æðsti dómstóll Íslands er rannsóknarefni út af fyrir sig. Almenn sátt virðist hafa ríkt hérlendis um niðurstöður Hæstaréttar Dana. Þar sátu fimm óvilhallir dómarar í öðru landi. Vitaskuld var þetta dýrt í framkvæmd, þýða þurfti lög, reglulegerðir og lögskýringargögn. En hefði ef til vill verið farsælla fyrir þróun íslenskrar lögfræði sem fræðigreinar ef Hæstiréttur í Kaupmannahöfn hefði áfram verið æðsti dómstóll ríkisins? Alltént hefði íslensk lögfræði þar með orðið í betri tengslum við stefnur og strauma á meginlandi Evrópu. Þetta leiðir líka hugann að því að margir af helstu forystumönnum þjóðarinnar í byrjun tuttugustu aldar voru mjög alþjóðlega sinnaðir, þrátt fyrir að vera um leið miklir þjóðernissinnar, enda voru þeir sumir hverjir hámenntaðir og höfðu lengi dvalist á meginlandinu. Í þeirra huga skyldi frjálst og fullvalda Ísland verða ríki meðal ríkja, það væri órjúfanlegur hluti Evrópu og evrópskrar menningar. Því miður einangraðist Ísland á þeim áratugum sem í hönd fóru. Kannski réðu peningamálin mestu þar um.

Hörmungarsaga séríslensks gjaldmiðils

Gunnar Þór fjallar í lok bókarinnar um það hversu vanburðugt konungsríkið Ísland var efnahagslega. Fram að fyrri heimsstyrjöld höfðu öll Norðurlöndin haft með sér myntbandalag, þar sem ein dönsk króna jafngiltri einni sænskri og einni norskri. Þessar myntir hvíldu á gullfæti, líkt og aðrar myntir þess tíma og seðlar voru innleysanlegir í gulli. Við gerð sambandslaganna stóðu vonir til þess að þetta samstarf héldi og enginn sá fyrir sér að til yrði séríslensk króna.

Efnahagsmálin voru þó komin í slíkt óefni sumarið 1922 að tekin var upp sérstök gengisskráning erlendra gjaldmiðla og þar með var orðin til íslensk örmynt sem læsti íslenskt efnahagslíf inni í haftakerfi með allri þeirri spillingu og sóun fjármuna sem því fylgdi. Ísland varð þróað ríki með vanþróað fjármálakerfi. Saga íslensku krónunnar er ein hörmungarsaga.

Það er ágætt að halda því líka til haga í umræðum um fullveldi að sérstakur þjóðargjaldmiðill er ekki ein af forsendum fullveldis. Örmyntir hafa um aldaskeið átt örðugt uppdráttar. Minnstu ríkin í Evrópu hafa því nær öll hallað sér að stærri þjóðunum í þessu tilliti. Lúxemborgarar notuðust við belgískan franka og íbúar Liechtenstein eru enn með svissneskan franka. Ríki Evrópu hafa síðan á seinni árum borið gæfu til að hverfa á nýjan leik til aukins samstarfs í peningamálum með evrusamstarfinu sem hefur stóraukið viðskipti landa á milli og þar með velsæld.

Fyrirmyndarrit

Hinir útvöldu ætti að geta vakið Íslendinga 21. aldar til betri vitundar um eigin sögu og leitt um leið til aukins skilnings á eigin samtíma. Texti Gunnars Þór er leikandi og léttur. Hann notar gjarnan sviðsetningar og í bókinni er ein besta aldafarslýsing sem ég hef séð í íslenskum fræðiritum. Hann rekur fyrir okkur undirstöður sjálfstæðisbaráttunnar og hvað fullveldið fól í sér.

Allur frágangur er til mikillar fyrirmyndar. Myndaval er eins og best verður á kosið, myndir njóta sín vel og eiga jafnan vel við textann hverju sinni. Þá er skemmtilegt hvernig sumar myndir eru látnar ná út í jaðra blaðsíðnanna en sama er gert með einstaka síður úr dagblöðum. Þessu er öllu stillt upp af stakri smekkvísi. Prófarkalestur hefur verið eins vandaður og frekast er kostur. Sagnfræðirit verða ekki öllu betur úr garði gerð.

Höfundur er doktorsnemi í lögfræði og sagnfræði.

—

Bókarýnin birtist í vetrarhefti Þjóðmála, 4. tbl. 2018. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.