Árið 1978 vann Alþýðuflokkurinn mikinn kosningasigur. Ferskleiki í málflutningi frambjóðenda heillaði marga kjósendur ekki síst þá yngri. Vilmundur Gylfason, Sighvatur Björgvinsson, Finnur Torfi Stefánsson, Gunnlaugur Stefánsson voru fulltrúar nýrra tíma í íslenskum stjórnmálum. Jóhanna var fyrst kjörin á þing í þessum mikla kosningasigri Alþýðuflokksins. 34 árum síðar ákvað Jóhanna að setjast í helgan stein eftir að hafa verið forsætisráðherra í rúm fjögur ár.

„Minn tími mun koma,“ kallaði Jóhanna Sigurðardóttir úr ræðustól á 47. flokksþingi Alþýðuflokksins 11. júní 1994. Þá hafði hún lotið í lægra haldi fyrir Jóni Baldvin Hannibalssyni í formannskjöri. Jóhanna fékk 39% atkvæða en Jón Baldvin rúm 60%. Tíu dögum síðar sagði Jóhanna af sér sem félagsmálaráðherra en sagðist ætla að starfa áfram í þingflokki Alþýðuflokksins og styðja ríkisstjórnina til allra góðra verka en meta hvert mál fyrir sig. Þá mynduðu Sjálfstæðisflokkur og Alþýðuflokkur ríkisstjórn – svokallaða Viðeyjarstjórn undir forsæti Davíð Oddssonar.

Nær ári áður hafði Jóhanna sagt af sér sem varaformaður Alþýðuflokksins, eftir langvarandi átök við Jón Baldvin. Þá sagði Jóhanna að samstarfið við Jón Baldvin hefði reynt á þolrifin:

„Ég hef þurft að þola það sem varaformaður að hann hefur misboðið mér mjög oft. Hann hefur tekið stórar ákvarðanir sem skipta miklu, án samráðs við mig. Mér hefur verið kynnt þetta eftir á og hef oft á tíðum þurft að hlusta á þetta í fjölmiðlum.“

Kornið sem fyllti mælinn það sem Jóhanna kallaði í viðtali við Ríkissjónvarpið, „leikfléttu“ Jóns Baldvins í kringum breytingar á ríkisstjórn. Leikflétta sem Jóhanna sagði að gerð hefði verið á meðan hún var erlendis. Þá komu Guðmundur Árni Stefánsson og Össur Skarphéðinsson inn í ríkisstjórn en Eiður Guðnason og Jón Sigurðsson létu af embættum. Össur varð umhverfisráðherra en Guðmundur Árni tók við ráðuneyti heilbrigðismála. Ári síðar tókust Guðmundur Árni og Össur á um varaformennsku í Alþýðuflokknum á sama flokksþingi og Jóhanna laut í lægra haldi fyrir Jóni Baldvin. Guðmundur Árni hafði betur en stuðningsmenn Jóhönnu stóðu með honum.

Átti aðeins einn vin – Davíð

Guðni Ágústsson, fyrrverandi formaður Framsóknarflokksins og ráðherra, rifjaði upp afsögn Jóhönnu í blaðagrein í Morgunblaðinu í desember 2011:

„Í fornum deilum Jóhönnu félagsmálaráðherra og Jóns Baldvins Hannibalssonar 1991 til 1994 átti Jóhanna aðeins einn vin í ríkisstjórninni sem var forsætisráðherrann Davíð Oddsson sem þerraði tár hennar og leysti úr ágreiningi flokkssystkinanna.“

Björn Bjarnason, fyrrverandi ráðherra, hefur haldið því fram að Davíð Oddsson hafi gegnt hlutverki sáttasemjara innan Alþýðuflokksins á tímum Viðeyjarstjórnarinnar, í deilum milli Jóhönnu annars vegar og Jóns Baldvins Hannibalssonar og Jóns Sigurðssonar hins vegar. En hvort sem Davíð þerraði tárin eða ekki er ljóst að Jóhanna var erfið í samstarfi. Í september 1993 gekk hún út af ríkisstjórnarfundi þegar verið var að afgreiða fjárlagafrumvarpið og lýsti því yfir að hún væri óbundin við afgreiðslu þeirra. Ástæðan var sú að hún fékk ekki framgengt hugmyndum sínum um húsaleigubætur.

Í desember 2010 var sérstakur palladómur um Jóhönnu í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins og óhætt er að halda því fram að Davíð Oddsson hafi haldið þar um pennann:

„Í öllum þeim ríkisstjórnum sem Jóhanna Sigurðardóttir sat undir forystu annarra varð vandræðagangur tengdur henni við afgreiðslu sérhverra fjárlaga. Hún hafði aldrei neinn minnsta áhuga á málum annarra ráðherra eða ríkisstjórnarinnar sem heildar. Hún einblíndi undantekningarlaust á eigin mál og þá nánast aðeins á hvað kæmi í hlut „hennar ráðuneytis“ við deilingu sameiginlegra framlaga. Ef sérfræðingar myndu skoða feril hennar á þingi á meðan hún sat sem almennur ráðherra í ríkisstjórn myndu þeir sjá að hún tók aldrei undir eitt hornið með öðrum ráðherrum, hvorki í eigin flokki né annarra stjórnarflokka. Það skipti engu máli hversu þungum árásum einstakir samráðherrar hennar sátu undir eða ríkisstjórnin í heild, ef hennar mál voru ekki til umræðu lyfti hún ekki litla fingri til stuðnings félögum sínum … Hótanir um brotthlaup frá ríkisstjórnarborði og úrsögn úr flokki lágu jafnan í loftinu á meðan á þessari ömurlegu og árvissu kúgun á ríkisfé stóð.“

Jón Baldvin sagði í útvarpsviðtali um Jóhönnu að það „heyrði til haustverkanna að sitja yfir Jóhönnu og fá hana til að vera með“.

Getur fiskað betur

Þegar Jóhanna ákvað að bjóða sig fram gegn Jóni Baldvin var það ekki málefnalegur ágreiningur sem réði þar ferðinni, þó það væri „skoðana- og áherslumunur“ milli þeirra hvað varðar efnahags-, velferðar- og ríkisfjármál. Í viðtali við Morgunblaðið 2. júní 1994 sagði Jóhanna að Alþýðuflokkurinn „ætti að eiga mikið meiri hljómgrunn meðal fólks, miðað við þá stefnu sem hann stendur fyrir“ og hún vilji „skerpa áherslur flokksins og ímynd sem jafnaðarmannaflokks“:

„Þetta er ekkert persónulegt í garð Jóns Baldvins eða að ég beri nokkurn kala til hans. Ég met það bara svo að það styrki flokkinn að fá mig í brúna. Það er alveg ljós að flokkurinn stendur ekki vel í skoðanakönnunum og hann hefur átt mjög á brattann að sækja í sveitarstjórnarkosningum. Ég tel að flokkurinn sé ekki sú fjöldahreyfing sem hann ætti að geta orðið.“

Með öðrum orðum: Jóhanna taldi sig geta fiskað betur en Jón Baldvin og því rétt að skipta um „kallinn í brúnni“. Jón Baldvin notaði þessi sömu rök þegar hann fór fram gegn Kjartani Jóhannssyni, sitjandi formanni Alþýðuflokksins árið 1984.

Jóhanna gekk út úr Viðeyjarstjórninni eftir að hafa verið félagsmálaráðherra samfleytt í sjö ár eða allt frá árinu 1987. Hún var félagsmálaráðherra í ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar 1987-1988, í ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar 1988-1991 og síðan í ríkisstjórn Davíðs Oddssonar frá 1991 til 1994. Fáir stjórnmálamenn hafa setið jafnlengi samfleytt í sama ráðuneyti og Jóhanna gerði á þessum árum. Jóhanna varð aftur félagsmálaráðherra árið 2007 í ríkisstjórn Samfylkingar og Sjálfstæðisflokksins – ríkisstjórn Geir H. Haarde. Hún gegndi því embætti til febrúar 2009 þegar hún settist í stól forsætisráðherra.

Harður dómur

Í nóvember 1994 stofnaði Jóhanna nýjan stjórnmálaflokk – Þjóðvaka. Var töluvert fjölmenni á stofnfundinum. Á stofnfundinum boðaði Jóhanna að Þjóðvaka væri ætlað að breyta íslenskum stjórnmálum. Þjóðvaki myndi vinna með fólkinu í landinu að jöfnun lífskjara og meira réttlæti:

„Fólk gerir kröfur um að allir fái lifað lífinu með mannlegri reisn og af sjálfsvirðingu. Ísland á að vera fyrir alla en ekki bara suma. Þjóðin er í vaxandi mæli að skiptast í tvennt, ríka og fátæka. Stéttaskipting er orðin staðreynd, auður safnast æ meira á fárra manna hendur á sama tíma og fjöldi láglaunaheimila í landinu á varla til hnífs eða skeiðar.“

Þessi dómur Jóhönnu yfir stöðunni í þjóðfélaginu er merkilegur ekki síst í ljósi þess að hún hafði í sjö ár borið ábyrgð á félagsmálaráðuneytinu. En það hvarflaði lítt að henni að hún bæri einhverja ábyrgð á því hvernig mál höfðu þróast.

Þegar Jóhanna flutti ræðuna á stofnfundinum hafði hún setið á Alþingi í 16 ár eða frá árinu 1978 þegar Alþýðuflokkurinn vann stórsigur og fékk 14 þingmenn kjörna, eins og áður segir. Dómurinn yfir stjórnmálum, eftir 16 ár á þingi þar af sjö sem ráðherra, var harður. Jóhanna sagði stjórnmál snúast um hina köldu gróða- og markaðshyggju, sem hafi nánast ýtt hinum siðferðilegu mælikvörðum út af borðinu:

„En það er ekki umhverfi siðvædds samfélags sem við höfum búið fólkinu sem byggist á jafnrétti og eðlilegri og réttlátri skiptingu þjóðarkökunnar.“
Fyrir þingkosningar 1995, þar sem Þjóðvaki fékk kjörna fjóra þingmenn, skrifaði Jóhanna meðal annars grein í Morgunblaðið sem birtist 11. mars. Þar sagði hún að megintilgangurinn með stofnun Þjóðvaka hafi verið fjórþættur:

• Sameina jafnaðar- og félagshyggjufólk í eina öfluga fjöldahreyfingu.
• Endurreisa trúnað milli stjórnmálamanna og fólksins.
• Vinna að nýrri sókn í atvinnu- og menntamálum og til átaks í mannréttinda- og jafnréttismálum.
• Breyta skiptingu þjóðarauðsins með því að ná fram jafnrétti í eigna og tekjuskiptingunni og að sporna gegn söfnun auðs og valds á fárra manna hendur.

Jóhanna sagði að Þjóðvaki yrði trúr stefnumálum sínu, „uppstokkun flokkakerfisins og samfylkingu félagshyggjuaflanna og mun þess vegna ekki taka þátt í ríkisstjórn með Sjálfstæðisflokknum“. Hún sagði stefnu Sjálfstæðisflokksins ganga í veigamiklum atriðum þvert á stefnu Þjóðvaka. Þetta stef er kunnuglegt.

Hér skal það látið liggja á milli hluta að ákveðin mótsögn var fólgin í því hjá Jóhönnu að kljúfa sig út úr Alþýðuflokknum með stofnun Þjóðvaka og halda því fram að markmiðið væri að sameina jafnaðar- og félagshyggjufólk. Þá var það hraustlega sagt að stjórnmálamaður sem hafði þá verið sjö ár ráðherra og setið á þingi í 16 ár væri til þess fallinn að „endurreisa trúnað milli stjórnmálamanna og fólksins“. En þessar yfirlýsingar og málatilbúnaður Jóhönnu er einkennandi fyrir hana sem stjórnmálamann. Þegar hentar skiptir fortíðin ekki mestu og það sem miður hefur farið er á ábyrgð annarra.

Þegar saga Jóhönnu sem stjórnmálamanns er skoðuð á ekki að koma á óvart að hún vilji lítið sem ekkert kannast við setu sína í ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingarinnar frá 2007 til 2009.

Sem forsætisráðherra hefur Jóhanna ekki dregið af sér við að koma ábyrgð á hruni fjármálakerfisins í október 2008 yfir á Sjálfstæðisflokkinn sérstaklega en einnig á Framsóknarflokkinn. Hugmyndafræði frjálshyggjunnar hafi náð yfirtökunum og ráðið mestu um hvernig fór.

Hið illa íhald

Það sem sama hvað um Jóhönnu má segja, þá er ljóst að hún er baráttukona í stjórnmálum. Sem forsætisráðherra hefur hún skilgreint Sjálfstæðisflokkinn – hið illa íhald – sem helsta óvininn. Nú er það gleymt þegar hún tók höndum saman við íhaldið um að styðja við bakið á útrásarfyrirtækjum og stuðla að enn frekari lækkun skatta.

Á síðustu misserum hafa komið í ljós brestir í fylkingu jafnaðarmanna. Óánægja hefur farið vaxandi með Jóhönnu sem formann Samfylkingarinnar og sem forsætisráðherra. Í slíkri stöðu er mikilvægt fyrir forystumanninn að þétta raðirnar og fátt er betur til þess fallið en að finna sameiginlegan óvin.

Það er líklega þess vegna sem Jóhanna barðist gegn tillögu um að ákæra á hendur Geir H. Haarde yrði dregin til baka, þrátt fyrir að hún hafi greitt atkvæði gegn ákærunni í september 2010. Í huga Jóhönnu var tillagan pólitísk og til þess fallin að reyna að kljúfa samfylkinga. „Látum ekki íhaldið reka fleyg í okkar raðir,“ sagði Jóhanna á á flokksstjórnarfundi í janúar:

„Tilgangurinn er auðvitað sá að kalla fram kosningar sem fyrst og koma í veg fyrir að grundvallaratriðin í stefnu okkar jafnaðarmanna um breytt fiskveiðistjórnarkerfi, breytta stjórnarskrá og auðlindastefnu í þágu þjóðarinnar verði að veruleika og þeir geti þar ráðið ferðinni í þágu sinna sérhagsmuna.“

Jóhanna hélt því fram að unnið væri að því „leynt og ljóst víða í þjóðfélaginu að því að koma íhaldinu aftur til valda“:

„Baráttan um Ísland – hið nýja Ísland og framtíðina er nú í algleymingi. Valda- og varnabandalög sérhagsmuna munu ekki meðan ég fæ einhverju ráðið stoppa okkur. Þar ætlum við að sigra. Eina leið þessara afla til að koma í veg fyrir að við ljúkum ætlunarverki okkar, er að kljúfa okkar eigin ráðir og ala á úlfúð og sundrungu. Heitum því, góðir félagar, að það muni ekki takast.“

Siðferðileg ábyrgð

Í deilum um hvort rétt væri að Alþingi afturkallaði ákæruna á hendur Geir H. Haarde, beindist athyglin nokkuð að setu Jóhönnu Sigurðardóttur í ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar og hugsanlegri ábyrgð hennar. Jón Bjarnason, fyrrverandi sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra, sagist hafa stutt í september 2010 tillögu þingmannanefndarinnar að höfða mál fyrir landsdómi gegn fjórum fyrrverandi ráðherrum. Í janúar 2012 hélt Jón því fram á bloggsíðu sinni að pólitíska ábyrgðin liggi mun víðar:

„- Og hvað með aðra þá ráðherra sem sátu í þáverandi ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar, hrunstjórninni, og sitja enn í ráðherraembættum? Hvar er þeirra ábyrgð? Hvers vegna sluppu þeir, hef ég spurt mig?

Jóhanna Sigurðardóttir, Geir H. Haarde, Árni Mathiesen og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir sátu öll sem ráðherrar saman í Ríkisfjármálanefnd „hrunstjórnarinnar“:

(„Ráðherranefnd um ríkisfjármál skipuleggur markviss vinnubrögð á sviði ríkisfjármála á vettvangi ríkisstjórnarinnar og vinnubrögð gagnvart ráðuneytum og Alþingi þannig að markvisst verði unnið á sviði ríkisfjármála“.)“

Ásmundur Einar Daðason, þingmaður Framsóknarflokksins, gerði hugsanlega ábyrgð Jóhönnu í ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar að umræðuefni í fyrirspurnartíma á Alþingi. Þingmaðurinn benti á að ríkisfjármálanefndin hefði átt að fylgjast með öllum aðgerðum í ríkisfjármálum og samræma þær. Nefndin hafi haft „fulla yfirsýn yfir allt sem var að gerast á síðustu dögum og vikum fyrir bankahrun“. Ásmundur Einar vísaði til þess að umræða færi vaxandi í samfélaginu og innan ríkisstjórnarflokkanna, um ábyrgð Jóhönnu Sigurðardóttur. Hann spurði Jóhönnu hvað henni finnist um „þessar vangaveltur“ og hvort hún hefði „hugleitt stöðu sína í tengslum við þessi mál“. Síðan spurði hann beint:

„Hefur hæstvirtur forsætisráðherra hugleitt sína persónulegu stöðu sem forsætisráðherra þjóðarinnar eftir hrun í ljósi þess að hún átti sæti í þessari ríkisfjármálanefnd í aðdraganda hrunsins?“

Jóhanna svaraði og sagði að sér þætti gæta „mikils misskilnings“ varðandi veru sína í ríkisfjármálanefnd og að þingmenn ættu að „kynna sér eðli og verkefni ríkisfjármálanefndar“:

„Ríkisfjármálanefnd fer fyrst og fremst yfir fjárlög komandi árs, leggur fyrir ramma fyrir ráðuneytin og fer yfir stöðuna á tekju- og gjaldahlið. Ríkissjóður stóð ágætlega á þessum tíma þegar hrunið varð. Efnahagsmálin eru ekki á borði ríkisfjármálanefndar nema að mjög litlu leyti og ekkert að því leyti sem viðkom hruninu.“

Jóhanna bað þingmanninn síðan að lesa skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis. Að mati nefndarinnar og þingmannanefndar komið fram „sem gaf tilefni til þess að ég yrði ákærð með einum eða neinum hætti“.

Ásmundur Einar gekk enn frekar á forsætisráðherra og hélt því fram að ráðherra sem sæti átti í ríkisfjármálanefnd hefði verið í „innsta hring“ í aðdraganda hrunsins:

„Ég ítreka spurningu mína í ljósi þess hve mjög krafan um siðferði hefur vaxið í íslensku samfélagi: Hefur hæstvirtur forsætisráðherra virkilega ekki á nokkru stigi velt fyrir sér, ekki gagnvart sínum eigin flokki heldur gagnvart þjóðinni, hvort hún ber ábyrgð siðferðilega? Hefur hún ekki hugleitt sína stöðu með nokkrum hætti á neinum tímapunkti?“

Jóhanna Sigurðardóttir svaraði og benti á að hún sem þingmaður hefði á árunum 2005 til 2007 varað við ýmsu sem væri að gerast í samfélaginu og efnahagslífinu. En þingmaðurinn hefði engin efni á að spyrja þeirra spurninga sem hann gerði:

„Ég hef alveg eins og aðrir hugleitt mína pólitísku ábyrgð og það eru ekki bara ráðherrar sem eiga að gera það heldur líka þingmenn. Ég geri kröfu til þess að háttvirtir þingmenn geri mun á ríkisfjármálanefnd og þeim nefndum sem fjölluðu almennt um efnahagsmálin á þessum tíma, fjármálastöðugleikanefndir. Þar á er verulegur munur og það ætti eiginlega að vera lágmark að þingmenn vissu hvernig ríkisfjármálanefndir störfuðu. Það eru örugglega til fundargerðir um það sem þingmenn ættu þá að fara yfir.“

Staðið með útrásarfyrirtækjum

Sem þingmaður í stjórnarandstöðu frá 1994 til 2007 var Jóhanna gagnrýnin á viðskiptalífið og líkt og við stofnun Þjóðvaka var hún óþreytandi að benda á aukna misskiptingu. Óhætt er að segja að með málflutningi sínum og tillögum á Alþingi, hafi Jóhanna náð að skipa sér á stall í huga þjóðarinnar, sem talsmaður lítilmagnans og óþreytandi baráttukona fyrir auknu jafnrétti, jafnt milli kynja og stétta.

Í pistli á heimasíðu sinni 2. janúar 2006 skrifaði Jóhanna:

„Umhverfi íslenskra fyrirtækja hefur gjörbreyst á undanförnum árum m.a. með mikilli skattalækkunum fyrirtækja og fjármagnseigenda, sem á sama tíma hefur leitt til aukinna skattbyrði fólks með lágar og meðaltekjur eins og margoft hefur fram komið. Fyrirtækin hafa nýtt þetta hagstæða skattaumhverfi í hamslausri græðgi til að bæta kjör stjórnenda.“

Jóhanna tók sæti í ríkisstjórn um 17 mánuðum eftir að hún skrifaði pistilinn og í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar sagði að á „kjörtímabilinu verður leitað leiða til að lækka frekar skatta á fyrirtæki“. Jóhanna taldi þannig rétt að gera skattaumhverfi fyrirtækja enn hægstæðara, þvert á gagnrýni sína um hamslausa græðgi. En það sem meira er: Jóhanna taldi það vera eitt af meginverkefnum ríkisstjórnar Samfylkingar og Sjálfstæðisflokksins, að styðja vel við bakið á útrásarfyrirtækjum og þá ekki síst fjármálafyrirtækjum. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar sagði:

„Í umbreytingu íslensks atvinnulífs á undanförnum árum felst meðal annars aukið vægi ýmiss konar alþjóðlegrar þjónustustarfsemi, þar á meðal fjármálaþjónustu. Ríkisstjórnin stefnir að því að tryggja að slík starfsemi geti áfram vaxið hér á landi og sótt inn á ný svið í samkeppni við önnur markaðssvæði og að útrásarfyrirtæki sjái sér áfram hag í að hafa höfuðstöðvar á Íslandi.“

Þannig er ljóst að Jóhanna Sigurðardóttir var ekki aðeins fylgjandi útrás fyrirtækja heldur taldi hún rétt að hið opinbera styddi sérstaklega við bakið á fjármálafyrirtækjunum og myndi auðvelda þeim að leggja undir sig nýja markaði. En eftir að Jóhanna varð forsætisráðherra í vinstri stjórn Samfylkingar og Vinstri grænna, snéri hún sér aftur að þeim málflutningi sem hún hafði sem þingmaður í stjórnarandstöðu.

Í fyrstu þjóðarhátíðarræðu sinni sem forsætisráðherra, (17. júní 2009) sagði Jóhanna um útrásina:

„Íslenskir útrásarvíkingar höfðu farið víða um í miklum græðgis- og óhófsham og skilið eftir sig rústir, ekki einungis hér á landi heldur einnig í öðrum löndum. Stjórnvöld og eftirlitsstofnanir okkar sýndu við þessar aðstæður of mikið andvaraleysi.“

Í ræðu á flokksstjórnarfundi Samfylkingarinnar í maí 2011, gaf Jóhanna þau fyrirheit að „ofurlaunaliðið, fjárglæframennirnir og stóreignaelítan“ fái ekki að soga til sín hagvöxtinn á meðan Samfylkingin fái að ráða. Þjóðin hafi þurft að greiða fyrir síðasta gleðskap þessa fólks:

„Sú svallveisla var haldin undir lúðrablæstri frjálshyggjutrúboðs Sjálfstæðisflokksins. Lífskjarasóknin er framundan er verður hins vegar á forsendum jafnaðarstefnunnar.“

Jóhanna og Baugur

Jóhanna hefur verið samkvæm sjálfum sér í árásum á Sjálfstæðisflokkinn frá því að hún tók við völdum í forsætisráðuneytinu. Þó tók hún málstað „stóreignaelítunnar“ í febrúar 2007 þegar hún sem þingmaður í stjórnarandstöðu lagði fram fyrirspurn um kostnað Ríkislögreglustjóra vegna Baugsmálsins, svokallaða. Fyrirspurnin var í takt við málflutning Samfylkingarinnar; verið væri að misnota embætti Ríkislögreglustjóra gegn stórfyrirtæki sem væri valdinu ekki þóknanlegt.

Jóhanna hefur aldrei viðurkennt að Samfylkingin hafi með nokkrum hætti tengst auðmönnum eða einstaka viðskiptablokkum. Það hefur Össur Skarphéðinsson utanríkisráðherra, gert með sínum hætti. Í viðtali við Fréttablaðið 19. júní 2010 sagði hann meðal annars:

„Ég tel líka að Samfylkingin hafi frá því snemma á þessum áratug ranglega tekið sér stöðu með ákveðinni blokk í viðskiptalífinu, sem var í átökum við aðrar rammpólitískar viðskiptablokkir.“

Mörður Árnason samherji Jóhönnu gekk jafnvel enn lengra í ræðu á fundi Samfylkingarfélagsins í Reykjavík í september 2010. Þar hélt Mörður því fram að milli Samfylkingarinnar og sumra af helstu nýju samsteypunum hefði myndast strategískt bandalag – samvinna „við að losa um höft og hömlur í viðskiptum, rjúfa kóngulóarvefinn úr Valhöll og Morgunblaðsskrifstofunum, og við það sérstaklega að mæta ofsafengnum árásum frá Davíð og félögum á fjölmiðlun í landinu vegna þess að óæskilegir menn réðu þar of miklu“. Mörður er þannig sannfærður um að Samfylkingin hafi lagt lóð á vogarskálarnar við að afnema höft og hömlur í viðskiptum, sem verður að teljast í anda „frjálshyggjutrúboðs“. Í huga Marðar voru þessi tengsl Samfylkingarinnar og „nýju blokkanna“ eðlileg. Jafnaðarmannaflokki sé skylt að halda góðu sambandi við forystumenn í atvinnu- og efnahagslífi. Tengslin hafi hins vegar deyft „sýn flokksforystunnar og flokksmanna á þróunina í viðskiptalífinu“ og slakað hafi verið á “árvekni gagnvart útrás, ævintýramennsku og græðgisvæðingu“.

Síðar í ræðunni benti Mörður á að einstaka stjórnmálamenn innan Samfylkingarinnar hefðu þegið milljónastyrki frá fyrirtækjum til að fjármagna dýr prófkjör enda hafi „flokkurinn ætlaðist nánast til þess með því að halda galopin auglýsingaprófkjör sem áttu að vekja athygli og draga að fólk“. Mörður beindi síðan gagnrýni sinni sérstaklega að tveimur fyrrverandi formönnum Samfylkingarinnar, Össuri Skarphéðinssyni og Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, sem tókust á um formennsku í Samfylkingunni árið 2005:

„Og þetta á því miður líka við annarskonar innanflokkskappleiki – einkum formannsslaginn 2005 þar sem frambjóðendurnir tveir vörðu tugmilljónum til að ná forystu í flokknum. Hvaðan?

Þessi kurl þurfa öll að koma til grafar þegar við skoðum Samfylkinguna og hrunið.“

Greinilegt er að Mörður Árnason er á því að Samfylkingin og einstakir forystumenn hennar hafi tekið þátt í „svallveislunni“ sem Jóhanna segir að hafi verið haldin undir lúðrablæstri frjálshyggjunnar. Erfitt er hins vegar að átta sig á því hvort Jóhanna trúi því í einlægni að Samfylkingin hafi hreinan skjöld eða hvort hún tali í samræmi við pólitíska hentistefnu. Að minnsta kosti hefur hún ekki beitt sér fyrir að innan flokksins fari fram uppgjör með svipuðum hætti og hún hefur krafið aðra flokka um að gera, og þá sérstaklega Sjálfstæðisflokkinn. Jóhanna hefur einnig gleymt því þegar hún tó þátt í tilraunum til að gera rannsókn á Baugi tortryggilega. Þar tók Jóhanna sér stöðu með “auðvaldinu”.

Innantóm loforð?

Sem forsætisráðherra var Jóhanna óspar á góð fyrirheit og loforð. Oft var hins vegar lítið samræmi verið á milli loforða – allt frá þremur þúsundum til sjö þúsunda nýrra starfa. Hagvöxtur skyldi verða 3-5%.

Í ávarpi á Viðskiptaþingi í mars 2009 sagði Jóhanna:

„Ríkisstjórnin hefur þegar gripið til margvíslegra aðgerða til þess að styrkja vinnumarkaðinn og atvinnulífið í landinu. Nýjar tillögur í atvinnumálum ættu að skapa um 6.000 ársverk, þar af munu verða til um 2.000 störf í orkufrekum iðnaði, svo fátt eitt sé nefnt.“

Jóhanna Sigurðardóttir var á svipuðum nótum í ræðu á aðalfundi Samtaka atvinnulífsins í apríl 2009:

„Ég vil vinna með ykkur að framgangi áætlunar stjórnvalda 6.000 störf sem allar forsendur eru fyrir. Stærstur hluti þessara starfa mun verða til á almennum vinnumarkaði.“

Á bak við loforð um þúsundir starfa hefur öll ríkisstjórnin staðið eins og kom t.d. fram í fréttatilkynningu ríkisstjórnarinnar í mars 2009 þar sem sagði meðal annars:

„Ríkisstjórnin fjallaði á ríkisstjórnarfundi sínum í morgun um tillögur Stýrihóps ríkisstjórnarinnar um aðgerðir í atvinnumálum til þess að sporna gegn atvinnuleysi. Samþykkt var að vinna að framgangi ellefu tillagna sem gætu skapað ríflega 4000 ársverka á næstu misserum.“

LOFORÐ UM NÝ STÖRF

September 2011 7.000
Mars 2011 2.200-2.300
Október 2010 3.000-5.000
Mars 2009 6.000
Mars 2009 4.000

Því hefur verið haldið fram að tölur séu ekki sterkasta hlið Jóhönnu Sigurðardóttur sem stjórnmálamanns. Síendurtekin en misstór loforð um ný störf eru tekin sem dæmi um þennan veikleika sem einnig virðist hafa komið í ljós þegar forsætisráðherra gerði lítið úr brottflutningi Íslendinga til annarra landa. Í viðtali við Ríkisútvarpið 13. desember 2011 sagði Jóhanna:

„Fólksflutningar núna eru ekkert meiri en í venjulegu árferði. Þeir voru töluverðir árið 2009 og 2010 en það hefur stöðvast miðað við þann mikla brottflutning sem var áður. Þannig að við erum bara á svipuðu róli og var þá.“

Brugðist var hart við þessum orðum forsætisráðherra. Nokkrum dögum síðar birti Ágúst Einarsson, prófessor í hagfræði og gamall samverkamaður Jóhönnu, samantekt um sögulegar staðreyndir um brottflutning Íslendinga. Þar kom fram að á fjögurra ára tímabili (2008-2011) hafi „2% af íbúum landsins með íslenskt ríkisfang flutt af landi brott umfram aðflutta eða samtals um 6.300 manns og eru áætlaðar tölur fyrir síðustu 3 mánuði ársins 2011“. Ágúst sýndi fram á að þetta væri langmesti fjöldi Íslendinga sem hefur flutt af landi brott á fjórum árum í sögu landsins „og fara þarf 100 ár til baka til að finna hærra hlutfall brottfluttra umfram aðflutta af íbúum landsins“:

„Gera má ráð fyrir að um helmingur af þessu fólki sé á vinnumarkaði og atvinnuleysi sem er nú um 7% væri líklega um 9% ef þessi brottflutningur hefði ekki orðið. Hugsanlega er fjöldinn meiri því ekki hafa allir brottfluttir skráð sig.“

Skiptir máli hver brýtur?

Þegar farið er yfir feril Jóhönnu Sigurðardóttur sem stjórnmálamanns er ljóst að henni reynist á stundum erfitt að vera sjálfum sér samkvæm. Dæmi um þetta er afstaða hennar til meintra brota ráðherra á lögum. Í utandagskrárumræðu á Alþingi í apríl 2004 gagnrýndi Jóhanna Björn Bjarnason, dómsmálaráðherra harðlega fyrir að hafa ekki virt jafnréttislög við skipan dómara við Hæstarétt:

„Hjá öðrum lýðræðisþjóðum hefði ráðherra sem brýtur svo gróflega lög og reglur verið látinn fjúka. En hér á landi er allt leyfilegt hjá ráðherrum og þeir komast upp með allt. Ef ráðherrar eru ósáttir við lög eiga lögin bara að víkja en ekki þeir að þeirra mati.”

Allt annað átti við fimm árum síðar þegar héraðsdómur komst að þeirri niðurstöðu að Jóhanna Sigurðardóttir hefði sem félagsmálaráðherra gerst brotleg við 21. grein stjórnsýslulaga þegar hún vék einstaklingi úr stjórnarnefnd fatlaðra og skipaði annan. Í viðtali við Helga Seljan í Kastljósi 16. febrúar 2009 (en þá var Jóhanna orðin forsætisráðherra) sagðist hún ekkert þurfa að læra af dómi héraðsdóms. Ekki hafi „óeðlilega“ verið að því staðið að víkja viðkomandi úr stjórnarnefndinni en sér þætti „fullkomlega óeðlilega hafa verið staðið” að málsókninni. Með öðrum orðum: Í huga Jóhönnu er það óeðlilegt að einstaklingur leiti réttar síns ef hún sem ráðherra brýtur stjórnsýslulög.

Í mars 2011 komst kærunefnd jafnréttismála að þeirri niðurstöðu að forsætisráðherra hefði brotið gegn ákvæðum jafnréttislaga þegar skipað var í embætti skrifstofustjóra hjá forsætisráðuneytinu. Úrskurðarorð nefndarinnar voru skýr:

„Forsætisráðherra braut gegn ákvæðum laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, nr. 10/2008, við skipun í embætti skrifstofustjóra á skrifstofu stjórnsýslu- og samfélagsþróunar í forsætisráðuneytinu.“

Í yfirlýsingu frá forsætisráðuneytinu vegna þessa sagði:

„Forsætisráðuneytið telur að faglega hafi verið staðið að undirbúningi og skipun skrifstofustjóra á nýrri skrifstofu stjórnsýslu- og samfélagsþróunar í forsætisráðuneytinu.“

Í umræðum á Alþingi hélt Jóhanna því fram að málið hefði verið unnið af „bestu samvisku og af heilindum“. Við ráðningu á skrifstofustjóranum hafi verið byggt á á „faglegu verklagi sem er alþjóðlega viðurkennt og því fylgt frá upphafi til enda“. Hún hafnaði því að hægt væri að líkja málinu við gagnrýni sína á Björn Bjarnason vegna ráðningar á hæstaréttardómara.

Sem forsætisráðherra hefur Jóhanna lagt mikið upp úr því að faglega sé nú staðið að ráðningum hjá hinu opinbera. Nokkrum mánuðum áður en úrskurðarnefnd jafnréttismála kvað upp sinn dóm, skrifaði Jóhanna grein um faglega og trúverðuga umgjörð um ráðningar. Greining birtist 7. janúar 2011 í Fréttablaðinu en þar sagði Jóhanna meðal annars:

„Frá því að ég tók við sem forsætisráðherra hef ég lagt mikla áherslu á umbætur í stjórnsýslu og eru ráðningar starfsmanna þar stór þáttur. Staðreyndirnar tala sínu máli. Frá því að ríkisstjórnir mínar tóku við hefur verið skipað í fjölmargar stöður innan stjórnkerfisins og af þeim ráðningum má ljóst vera að margt hefur færst til betri vegar. Skipað hefur verið í fjórar stöður ráðuneytisstjóra þ.e. í mennta- og menningarmálaráðuneyti, innanríkisráðuneyti, velferðarráðuneyti og efnahags- og viðskiptaráðuneyti. Stöðurnar voru allar auglýstar og í öllum tilvikum sá hæfnismatsnefnd um að meta hæfi umsækjenda og taka við þá viðtöl áður en ráðherra tók ákvörðun. Engin þessara skipana hefur verið talin pólitísk, samkvæmt skilgreiningunni hér að ofan.“

Grein Jóhönnu var svar við því sem Salvör Nordal, forstöðumaður Siðfræðistofnunar Háskóla Íslands, hafði haldið fram í fréttum Ríkisútvarpsins á gamlársdag. Salvör sagðist ekki sjá að pólitískum ráðningum í stjórnsýslunni hefði fækkað eftir að skýrsla Rannsóknarnefndar Alþingis kom út. Salvör er einn höfunda siðfræðikaflans í rannsóknarskýrslunni.

Í skriflegu svari Jóhönnu við fyrirspurn Birkis Jóns Jónssonar, þingmanns Framsóknarflokksins, kom fram að frá nóvember 2009 til sama jafnlengdar 2010 hafi yfir þrjátíu starfsmenn hefðu verið ráðnir í ráðuneytin án auglýsinga. Í skriflegu svari forsætisráðherra í nóvember 2009 kom fram að 42 starfsmenn hefðu verið ráðnir án auglýsingar það sem af var því ári. Jóhanna tók við forsætisráðherraembættinu 1. febrúar það ár.