Á síðustu 200 árum hafa efnahagslegar framfarir hjálpað til við að skapa verulega betri lífskjör og aukið reisn kvenna í þróuðum ríkjum. Nú er þetta að endurtaka sig í þróunarlöndum.

Samkeppnismarkaðir efla konur á að minnsta kosti tvennan hátt sem vinna hvor með öðrum. Í fyrsta lagi njóta konur í auknum mæli góðs af tækniframförum og vísindalegri nýsköpun. Heimilistæki sem spara tíma hafa til dæmis hjálpað konum sérlega mikið vegna þess að þau vinna meirihluta húsverkanna. Framfarir í heilsugæslu drógu úr dánartíðni barna og sængurkvenna og leiddu til minni fjölskyldna og aukinna valkosta fyrir konur. Í öðru lagi veitir þátttaka í vinnumarkaðnum konum aukið sjálfstæði og betri stöðu til að gera kröfur um samfélagsumbætur. Verksmiðjuvinna hefur, þrátt fyrir illt orðspor í gegnum tíðina, reynst sérlega mikilvæg hvað þetta varðar.

Á þennan hátt bæta markaðir fjárhagslega stöðu kvenna og ýta undir menningarlegar breytingar. Markaðir stuðla að eflingu einstaklinga með því að draga úr kynjamisrétti og öðrum tegundum fordóma. Efling kvenna er á frumstigi í mörgum þróunarlöndum en rétt stefnumörkun getur komið konum alls staðar á braut í átt að þeirri velmegun og frelsi sem konur í þróuðum löndum njóta nú.

Inngangur

Efling kvenna og jafnrétti kynjanna eru nú ríkjandi þættir í umræðum um alþjóðleg þróunarmál. Markaðir hjálpa til við að ná settum markmiðum í þessum efnum. Markaðir hafa í sögulegu samhengi átt stóran þátt í eflingu kvenna á Vesturlöndum og halda áfram að styrkja stöðu sífellt fleiri kvenna víða um heim.

Í yfirlitsgrein yfir skrif um þróunarmál er gefið til kynna að „kynjamisrétti fari minnkandi samhliða því að dragi úr fátækt og að með aukinni þróun batni aðstæður kvenna meira en karla“. Konur hafa því meiri ávinning af aukinni velmegun en karlar.

Markaðir efla konur á að minnsta kosti tvo tengda vegu. Í fyrsta lagi hafa markaðir skapað forsendur fyrir framleiðslu tímasparandi og heilsutengdra nýjunga sem gagnast konum meira en körlum. Í öðru lagi leiðir þátttaka á vinnumarkaði til fjárhagslegs sjálfstæðis kvenna og styrkir samningsstöðu þeirra. Þetta tvennt helst í hendur.

Vinnusparandi nýjungar lyftu oki heimilisverka af konum og fluttu það yfir til véla. Framfarir í læknisfræði, sem einkafyrirtæki hafa kynnt, hafa lengt líf kvenna og aukið lífslíkur barna. Það hefur leitt til minni fjölskyldna.

Afleiðingin er sú að konur hafa fengið meiri tíma til að sjá óskir sínar og vonir rætast; þær lifa lengur og hafa fengið aukinn tíma til að gera fleira en að eignast börn. Þær hafa einnig meiri tíma fyrir tómstundir og það hefur aukið lífsgæði þeirra.

Þátttaka á vinnumarkaði sem keppir um vinnuframlag kvenna gerir konum kleift að eignast peninga og bæta stöðu sína jafnt í samfélaginu sem á heimilinu. Slík vinnumarkaðsþátttaka leiðir einnig til lifandi hringrásar aukins hagvaxtar og nýsköpunar vegna þess að vinnandi höndum fjölgar. Í aldanna rás hefur valdboðsvald ríkisins, sem fyrst og fremst hefur túlkað vilja karla, oft hindrað konur í því að taka þátt í vinnumarkaðnum og takmarkað þátttöku þeirra við tiltekin störf. Nú hafa fleiri konur frelsi til að velja sjálfar þegar kemur að fjölskyldu og starfi.

Nýsköpun

Markaðsdrifin nýsköpun hefur haft jákvæð áhrif á líf kvenna. Nýsköpun í læknisfræði og heilsuefling, fjármögnuð af fordæmalausri velmegun sem frjáls framleiðsla og iðnvæðing sköpuðu, hefur almennt leitt til betri heilsu kvenna, aukið lífslíkur þeirra og haft áhrif á frjósemi þeirra. Vinnusparandi tækni hefur dregið úr þeim tíma sem konur verja við heimilisstörf á borð við eldamennsku og þvotta. Jákvæðar breytingar takmarkast ekki við fortíðina heldur eru nú viðvarandi í þróunarlöndum.

Markaðsdrifin heilsuefling

Lífsskilyrði héldust undarlega óbreytt í aldanna rás og alls staðar var fátækt. En fyrir um það bil 200 árum fór hagvöxtur að aukast, fyrst á Stóra-Bretlandi og Niðurlöndum, síðan í öðrum löndum Vestur-Evrópu og Norður- Ameríku og loks annars staðar í heiminum. Markaðir alþjóðavæddust á nítjándu öld og iðnbyltingin varð til þess að framleiðni náði nýjum hæðum. Þetta leiddi til aukins hraða hagvaxtar og loks til útbreiddrar velmegunar kvenna.

Lífslíkur – sem eru bestu mælikvarðar á heilsu – héldust einnig tiltölulega óbreyttar um aldir þar til þær tóku að aukast síðla á nítjándu öld. Þessi „heilsufarsbreyting“ hófst í Evrópu og Norður-Ameríku á áttunda áratug nítjándu aldar og breiddist síðan út um heiminn. Sláandi aukning á tekjum og bætt heilsa haldast í hendur. Fjölmörg rit sýna að fólk í auðugustu löndunum lifir að meðaltali lengur en fólk í fátækum löndum og þessi tengsl eru þekkt undir nafninu Prestonkúrfan. Þótt þessi sterka fylgni sanni ekki endilega að hærri tekjur leiði til betri heilsu sýnir hún að mati Angus Deaton, Nóbelsverðlaunahafa í hagfræði, að „tekjur hljóti á einhvern hátt og á einhverjum tímum að vera mikilvægur þáttur“ í betri heilsu.

Þegar tekjurnar aukast hefur fólk efni á betra mataræði, betri húsakynnum, hreinlæti og lyfjum og allt þetta stuðlar að betri heilsu. Deaton tengir auknar lífslíkur aðallega nýjungum í hreinlæti í borgum og uppgötvunar á þætti örvera í sjúkdómum. Hann bendir á að hinn fordæmislausi auður sem iðnbyltingin skapaði hafi greitt fyrir útbreiddari lagningu vatnsveitna – sem dreifðu hreinu vatni og afkastameiri skólpræsakerfa en áður höfðu þekkst. Það leiddi einkum til minni ungbarnadauða. Vísindalegar framfarir voru vissulega afar mikilvægar og aukin markaðsdrifin velmegun stóð undir kostnaði við lýðheilsuverkefni sem byggðu á nýrri vísindaþekkingu. „Að breyta örverufræðinni í hreint vatn og hreinlæti … kostar … peninga,“ sagði Deaton.

Ör þéttbýlisvæðing í iðnbyltingunni jók í fyrstu á dánartíðnina, þar sem sjúkdómar breiddust með auðveldari hætti út í þéttbýli vegna lítils hreinlætis. Hins vegar hefur dánartíðni í borgum í Bandaríkjunum dregist meira saman en á landsbyggðinni. Borgarbúar hafa almennt hærri tekjur en íbúar í dreifbýli og betri aðgang að nútíma læknisþjónustu. Á meðan á iðnbyltingunni stóð buðu sumar verksmiðjur starfsfólki upp á ókeypis bólusetningar.

Mikilvægt er að „allar breytingar á heilsufari í öllum löndum hafa náðst fram eftir að kapítalisminn kom til sögunnar,“ og sérstakar nýjungar í heilsugæslu, svo sem bólusetningar „hljóta að minnsta kosti að hluta að vera afleiðing aðstæðnanna sem kapítalisminn skapaði,“ segir heimspekingurinn Ann E. Cudd við Háskólann í Boston. Meiriháttar árangur við að auka lífslíkur fór að nást í auðugum löndum eftir iðnbyltinguna og tilkomu alþjóðavæðingar og aukins hagvaxtar. Jafnvel enn örari framfarir má nú sjá í þróunarlöndum þar sem fátækari lönd geta tileinkað sér tækni og stofnanir auðugri landa og hraðað bæði heilsuverndar- og hagvaxtarþróuninni.

Heilsufar kvenna og frjósemi í sögulegu samhengi

Framfarir í heilsuvernd sem markaðurinn átti þátt í að gera mögulegar hafa komið konum að meira gagni en körlum. Lítum á heilsufar kvenna í sögulegu samhengi.

Venjuleg kona í veiðimanna- og safnarasamfélögum eignaðist sennilega um það bil fjögur börn, yfirleitt með fjögurra ára millibili. Það gefur til kynna að frjósemin hefur verið lítil samanborið við fátækustu lönd nútímans; á forsögulegum tímum hefur mikil líkamleg áreynsla að líkindum dregið úr líkum á þungun. Forsögumeinafræðingar áætla að tuttugu af hverjum hundrað börnum hafi látist fyrir fyrsta afmælisdaginn sinn. „Lífslíkur við fæðingu í samfélögum veiðimanna og safnara voru 20-30 ár og ultu á lífsskilyrðum,“ segir Deaton.

Þegar landbúnaður kom til sögunnar hættu margir flökkulífinu og tóku sér viðvarandi bólfestu. Lífsgæði kvenna kunna að hafa minnkað, þar sem þær eignuðust fleiri börn (en fæðingar voru hættulegar) og misstu einnig fleiri börn en formæður þeirra vegna þess að föst bólfesta án möguleika til að losa sig við sorp er sjúkdómahreiður.

Í kringum 1800 var dæmigert að konur í Bandaríkjunum eignuðust sjö börn. Að meðaltali lifðu aðeins fjögur fram á fimmta afmælisdag sinn. Dæmigert var að hin þrjú létust úr sjúkdómum sem nú er auðvelt að fyrirbyggja eða lækna.

En þegar kom fram á tuttugustu öldina lifðu konur lengur en karlar. Þannig fækkaði meðalfjölda barna sem kona missti úr þremur árið 1800, í tvö árið 1850 og niður í eitt árið 1900. Nú eignast venjuleg bandarísk kona tvö börn og sér þau bæði vaxa upp og verða fullorðin. Á okkar tímum eignast fólk færri börn að hluta til vegna þess að það hefur trú á að öll börn sem það fæðir í heiminn muni lifa.

Konur eignast ekki aðeins færri og heilbrigðari börn heldur er sjálf fæðing þeirra orðin öruggari fyrir mæðurnar. Gögn frá Svíþjóð og Finnlandi sem ná aftur til 1751 sýna sorglega mynd sem segir okkur að í um 100.000 fæðingum létust um það bil 1.000 mæður af barnsförum. Ef kona fæddi sjö börn voru sjö prósenta líkur á að hún létist af barnsförum. Á þeim tíma var fátæktin meiri í bresku nýlendunum sem urðu að Bandaríkjunum en í Svíþjóð og Finnlandi og dánartíðni við fæðingar var sennilega enn hærri.

Árið 1900 var dánartíðni við barnsburð í Bandaríkjunum hærri en 800 andlát í hverjum 100.000 fæðingum. Steven Pinker við Harvardháskóla hefur bent á að „fyrir einni öld var þungun næstum jafn hættuleg fyrir bandarískar konur og brjóstakrabbamein er nú“. Eftir skammvinna hækkun árið 1918, þegar vafasamri læknisfræðilegri tækni var beitt, hefur tíðnin hríðlækkað. „Lækkun á dánartíðni sængurkvenna á tuttugustu öld er ein af ástæðum þess að lífslíkur kvenna hafa aukist hraðar en karla,“ segir Deaton. Nú látast bandarískar konur afar sjaldan af barnsförum. Nú getur dæmigerð 20 ára kona í Bandaríkjunum vænst þess að hún lifi í 60 ár til viðbótar. Það er 18 árum meira en tvítug kona gat gert sér vonir um fyrir tveimur öldum. Sömu framfarir eru nú að verða í þróunarlöndum.

Heilsufar kvenna og frjósemi í þróunarlöndunum

Konur lifa nánast alls staðar lengur en karlar og dregið hefur úr þeim fjölda barna sem hver kona eignast. Þegar fólk losnar úr viðjum fátæktar eru meiri líkur á að börn þess lifi og það þýðir að fjölskyldur verða minni – þetta er fyrirbæri sem kallast frjósemisumskipti. Það er nær óheyrt að há fæðingatíðni viðhaldist í löndum þar sem árstekjur fólks fara yfir 5.000 dollara á mann.

„Meðalkona í Bangladess getur nú vænst þess að eignast jafnmörg börn og meðalkona í Frakklandi,“ sagði í Economist árið 2016, og fæðingatíðni er að lækka, jafnvel í Afríku, fátækustu heimsálfunni. Í allra fátækustu löndunum eignast konur oft fleiri börn en þær segjast vilja, en að eignast fleiri börn en óskað er eftir kann að vera aðferð til að bregðast við hárri dánartíðni barna. Ef kona vill eiga tvö börn en hefur ástæðu til að ætla að helmingur barnanna sem hún eignast deyi sem ungbörn gæti hún skipulagt að eignast fjögur börn í stað tveggja. Dæmigerð fjölskylda í Níkaragva væntir þess að eignast þremur börnum meira en hún í raun og veru vill. Þegar lífslíkur barna aukast verður slík tryggingarráðstöfun ónauðsynleg.

Minni fjölskyldustærð hefur orðið til þess að konur hafa meiri tíma og geta því sinnt hverju barni betur. Það dregur enn úr hugsanlegum barnadauða og gerir konum kleift að sinna fleiru, svo sem launaðri vinnu. Í þróunarlöndum nútímans hafa aukin menntun kvenna og auknir möguleikar á tekjuöflun aukið enn á möguleikana á að börnin lifi.

Dauði af barnsförum er orðinn sjaldgæfari um allan heim, jafnvel í þróunarlöndum. Svo tekið sé dæmi hefur Malasía á nokkrum áratugum náð sams konar framförum í baráttunni gegn ungbarnadauða og það tók auðugri lönd margar aldir að ná. Malasía er ekki einsdæmi.

„Sú staðreynd að lífslíkur eru nú meiri á Indlandi en þær voru í Skotlandi árið 1945 – þrátt fyrir að Bretar hafi náð hærri tekjum á mann þegar um 1860 – sýnir okkur svart á hvítu hvernig afl þekkingar getur stytt okkur leið um sögulega þróun,“ segir Deaton. Nú halda framfarirnar áfram, þar sem hlutir á borð við vatnsleiðslur, betri hreinlætisskilyrði, bólusetningar og nýsköpun eru að breiðast út til allra þróunarlanda.

Til að taka þetta saman hafa fordæmalaust betri lífsskilyrði, þekking í læknisfræði og nýsköpun bætt heilsufar kvenna verulega á síðustu tveimur öldum og þessi þróun heldur áfram í fátækum löndum. Fátæku löndin eru að tileinka sér nýsköpun frá auðugri löndum sem gerir þeim kleift að bæta heilsufar hraðar.

Matseld: Frá því að vera fullt starf til þess að verða áhugamál

Eins og við á um framfarir í læknisfræði hafa tækninýjungar enn aukið á tækifærin sem nútímakonur njóta. Matseld hefur í aldanna rás verið hlutverk kvenna og þess vegna hafa eldhúsáhöld sem spara bæði tíma og vinnu einkum gagnast konum. Með tímanum hafa markaðirnir komið fram með og lækkað kostnað við ný tæki á borð við örbylgjuofna, blástursofna, eldavélar, grill, brauðristar, blandara, matvinnsluvélar, hægeldunarpotta og fleiri eldunaráhöld sem spara tíma. Markaðir hafa einnig veitt konum meiri aðgang að tilbúnum réttum svo ekki þarf að elda alla rétti frá grunni. Slíkum framförum má þakka að matseld hefur í auðugum löndum breyst úr því að vera nauðsynleg erfiðisvinna í valkvætt og skemmtilegt athæfi og sú umbreyting er nú að breiðast út til fátækari landa.

Konur í Bandaríkjunum losna úr eldhúsinu

„Árið 1900 fóru 44 klukkustundir (á viku) í að elda mat á dæmigerðu miðstéttarheimili í Bandaríkjunum,“ segir hagfræðingurinn Stanley Lebergott við Wesleyan-háskólann. Konur sinntu mestum hluta þeirrar vinnu. Þegar fólk þurfti að strokka sitt eigið smjör og baka sitt eigið brauð fór með öðrum orðum jafn mikill tími í matseld og í fulla vinnu á vinnumarkaðnum. Auk eldamennskunnar var það hlutverk kvenna að þrífa heimilið, þvo þvottana og hengja þá út til þerris, gera við föt og hugsa um börnin.

Lebergott áætlar að á dæmigerðu bandarísku heimili árið 1910 hafi sex klukkustundir á dag farið í að elda matinn og ganga frá eftir hann. Um miðjan sjöunda áratuginn var þessi tími kominn niður í eina og hálfa klukkustund.

 Árið 2008 varði meðal lágtekjufjölskylda í Bandaríkjunum aðeins rúmri klukkustund í að elda mat á hverjum degi og hjá meðal hátekjufjölskyldu tók matseldin aðeins innan við klukkustund á dag. Þegar gögnin eru sundurliðuð með tilliti til kynja kemur í ljós að þetta voru enn meiri framfarir fyrir konur. Frá miðjum sjöunda áratugnum og fram til ársins 2008 minnkaði sá tími sem konur í Bandaríkjunum vörðu í eldhúsinu um meira en helming en hjá körlum lengdist sá tími sem þeir vörðu þar um næstum helming, þar sem dreifing heimilisstarfa milli kynjanna varð jafnari.

Fjöldaframleiðsla á þeim matvælum sem neytt er daglega ýtti undir þessa breytingu á þeim tíma sem konur höfðu til ráðstöfunar. Árið 1890 bökuðu níutíu af hverjum hundrað bandarískum konum sitt eigið brauð. Chillicothe Baking Company í Missouri hóf að bjóða upp á þann munað að fá niðursneitt verksmiðjubakað brauð árið 1928 og önnur fyrirtæki fóru brátt að bjóða upp á svipaða vöru. Árið 1965 voru 78 af hundraði af þeim 50 kílóum af hveiti sem bandarískar konur báru inn í eldhúsið sitt á formi bakaðs brauðs eða annars konar tilbúinnar vöru. Nú er það að baka sitt eigið brauð ekki lengur nauðsynjaverk heldur aðeins áhugamál.

Markaðir bjóða einnig upp á heimsendingu og með því að ýta á takka á snjallsímum geta heimili fengið matvælin send heim að dyrum. Vegna framfara á markaðnum hefur kostnaður við að borða úti einnig lækkað og margir Bandaríkjamenn borða nú úti fremur en að borða heima.

Konur í þróunarlöndum eru nú að losna úr eldhúsinu

Frelsun kvenna frá því að þurfa að verja ótal klukkustundum í eldhúsinu heldur áfram þar sem tækninýjungar og fjöldaframleiddar vörur dreifast til nýrra heimshluta. Á heimsvísu er maturinn eldaður úr grunnhráefnum á allt að 55 prósentum allra heimila og í Kína er talan allt að 71 prósenti.

Í könnun frá 2015 kom í ljós að á Indlandi er meðaltíminn sem fer í matseld heilar 13,2 klukkustundir á viku og 8,3 klukkustundir í Indónesíu samanborið við 5,9 klukkustundir í Bandaríkjunum. En það er aðeins hjá þeim sem elda reglulega. Ef hærra hlutfall indverskra kvenna en bandarískra gerir það er líklegt að rauntala mismunarins á tímanum sem fer í matseld í þessum löndum sé hærri.

Þótt enn sé munur á tímanum sem varið er í matarundirbúning í auðugum löndum og fátækum verja konur á Indlandi – fátækasta landinu sem könnunin náði til og þar sem mestur tími fór í matarundirbúning – nú næstum 31 klukkustund minna í matseld en konur í Bandaríkjunum gerðu árið 1900. Þótt tekið sé tillit til samhæfingarvanda við að bera þessar tölur saman (í áætlunin fyrir árið 1900 var frágangur á eldhúsinu tekinn með í reikninginn en konur á Indlandi sem tóku þátt í könnuninni árið 2015 voru ekki beðnar að taka frágang á eldhúsi með í svörum sínum) gefur þessi mikli munur þó til kynna að eitthvað hefur áunnist. Sérstök könnun í Kína leiddi í ljós að sá meðaltími sem konur verja í eldhúsinu hefur minnkað úr meira en 45 klukkustundum á dag árið 1989 í 1,2 klukkustundir á dag árið 2011.

En enn þarf að bæta um betur. Árið 2017 var uppþvottavél á aðeins 0,5 prósentum heimila í Kína og 1,8 prósentum heimila á Indlandi samanborið við 71 prósent heimila í Bandaríkjunum. Passport Global Market Information Euromonitors segir að aðeins 32 prósent heimila á Indlandi hafi átt ísskáp árið 2017. Þegar velmegun eykst og það dregur úr fátækt munu tilbúin matvæli frelsa fleiri konur í heiminum frá því að verja tíma sínum í matseld og færa þeim fleiri klukkustundir til að sinna öðru. Aðrar nýjungar munu á sama hátt losa konur undan því að vinna tímafrek verk, svo sem að þvo þvotta.

Þvottar: Það sem áður var dagsverk tekur nú eina klukkustund á viku

Hagfræðingurinn Ha-Joon Chang við Cambridge-háskóla hefur haldið því fram að „þvottavélar hafi breytt heiminum meira en veraldarvefurinn,“ og hvað konur varðar gæti það verið rétt. Markaðsnýjungar, allt frá nýsköpun á þvottaefni að æ hjálplegri þvottavélum og þurrkurum, hafa í auðugum löndum breytt þvotti úr mjög erfiðu verki í minniháttar fyrirhöfn. Nú er sú saga að endurtaka sig um allan þriðja heiminn.

Frelsun frá þvotti í sögulegu samhengi

Áhrif tilkomu þvottavélarinnar, „frelsisvélar“ kvenna, í auðugum löndum hafa verið vel skráð, en hefðbundið var að konur sæju um heimilisstörfin. Rithöfundurinn Bill Bryson lýsti hinu erfiða verki að þvo þvotta á Englandi á nítjándu öld í bók sinni At Home: A Short History of Private Life.

Þar sem engin þvottaefni voru til fyrir sjötta áratug nítjándu aldar þurfti nánast allur þvottur að liggja í bleyti í sápuvatni eða lúti í margar klukkustundir og síðan var hann barinn og skrúbbaður af afli, soðinn í klukkustund til viðbótar, skolaður margoft, undinn í höndum eða (eftir um það bil árið 1850) rullaður og borinn út til að verða [hengdur til þerris] … Lín var oft bleytt í gömlu hlandi eða þykktri lausn af hænsnaskít þar sem þetta hafði bleikjunaráhrif, en það varð til þess að skola þurfti þvottinn aftur og aftur, yfirleitt í vatni blönduðu einhvers konar kryddextrakti. Að stífa þvottinn var svo mikið verk að það var oft geymt til næsta dags. Að strauja var annað erfitt og þreytandi verk.

Bryson segir að þegar um litað tau hafi verið að ræða hafi þurft að þvo hvern lit einan og sér upp úr sérstöku efni og að á þvottadögum hafi einhver þurft að fara snemma á fætur, um klukkan þrjú að nóttu, til að byrja að hita vatnið. Hann segir að þvottakonur hafi verið lægst settar af þjónustufólkinu og að stundum hafi öðru þjónustufólki verið refsað með því að láta það þvo.

Staðan var svipuð í Bandaríkjunum. Að sögn Sarah Skwire hjá Liberty Fund vörðu bandarískar húsmæður 11,5 klukkustundum á viku í þvotta á þriðja áratug síðustu aldar. Þegar fleiri heimili fengu aðgang að þvottavélum eða þvottaþjónustu styttist tíminn sem fór í þvotta og var árið 1965 kominn niður fyrir sjö klukkustundir.

Þvottavélar urðu líka algengari í mörgum löndum Evrópu á svipuðum tíma. Hans Rosling hjá Karólínsku stofnuninni lýsti eftirvæntingu ömmu sinnar þegar fjölskyldan í Svíþjóð keypti fyrstu þvottavélina snemma á sjötta áratugnum:

Hún hafði alla ævi hitað vatn yfir viðareldi og handþvegið allt af sjö börnum sínum. Og nú átti hún að sjá rafmagnið vinna þetta verk … Amma ýtti á takkann og sagði: „Ó, frábært! Ég vil sjá þetta! Látið mig fá stól! Látið mig fá stól! Ég vil sjá þetta,“ og hún settist fyrir framan þvottavélina og horfði á hana þvo þangað til hún var búin. Hún gat ekki haft augun af vélinni. Fyrir ömmu var þvottavélin kraftaverk.

Kraftaverkið varð brátt hversdagslegt í auðugum löndum á borð við Svíþjóð og Bandaríkin. Þar sem markaðir fengu ekki að starfa var enginn hvati til að færa konum þvottavélar eða aðrar vélar sem spöruðu tíma og þess vegna urðu framfarirnar hægari. Blaðakonan Slavenka Drakulić segir að Bandaríkjamenn sem komu til Sovétblokkarinnar á níunda áratug síðustu aldar hafi orðið gáttaðir þegar þeir sáu konur enn þvo þvotta eins og gert hafði verið í Bandaríkjunum fimmtíu árum áður, það er án þvottavéla.

Í ríkjunum í kommúnistablokkinni lögðu konur oft föt í bleyti í málmbölum, stóðu svo bognar yfir bölunum og skrúbbuðu fötin á þvottabretti. Suðu þau síðan á eldavélinni og hrærðu í með löngum sleifum. Þessi athöfn tók allt að heilum dagi í hverri viku og hendur kvennanna voru sprungnar og sárar. Karlmennirnir sem stjórnuðu áætlunarbúskapnum seldu ekki einu sinni gúmmíhanska sem hefðu verndað húðina á höndum kvennanna.

Skortur á þvottasápu var einnig útbreiddur í kommúnistaríkjunum. Þar sem enginn markaðshvati er til að uppfylla mannlegar þarfir eru það yfirleitt þarfir kvenna sem gleymast fyrst.

Nú verja Bandaríkjamenn innan við tveimur klukkustundum á viku í þetta verk og þvottavél er nú til á fleiri fátækum heimilum en voru að meðaltali á öllum heimilum í Bandaríkjunum á áttunda áratug síðustu aldar. Þótt því fari fjarri að þvottavélar séu aðalástæða þess að möguleikar kvenna á Vesturlöndum hafa margfaldast hjálpuðu þær vissulega til. „Án þvottavélarinnar,“ segir Chang, „hefði breyting á hlutverki konunnar í samfélaginu og fjölskyldulífinu ekki orðið nærri jafn mikil.“

Frelsun frá þvottum á sér nú stað í þróunarlöndunum

Svo er hagvexti og ört minnkandi fátækt í heiminum fyrir að þakka að fleiri konur eiga nú þvottavél eða hafa aðgang að henni. Könnun sem framkvæmd var árið 2013 sýndi að 46,9 prósent af öllum heimilum í heiminum áttu þvottavél árið 2010 og samkvæmt könnun frá árinu 2016 var þvottavélanotkun á heimsvísu komin í 69 prósent. Því er spáð að markaður fyrir þvottavélar haldi áfram að vaxa.

Lítum á Kína, þar sem lausn úr fátækt hefur verið allra mest eftir að efnahagslegt sjálfstæði leysti hundruð milljónir Kínverja úr örbirgð. Hagvöxtur í Kína (metinn árið 2014 í Bandaríkjadölum og leiðréttur fyrir mun á kaupmætti) jókst meira en þrjátíufalt frá árinu 1978, þegar horfið var frá efnahagsstefnu kommúnista, og fram til ársins 2016. Árið 1981 var þvottavél á innan við 10% heimila í kínverskum borgum. En árið 2011 áttu 97,05% heimila þvottavél. Árið 1985 áttu innan við 5% heimila á landsbyggðinni í Kína þvottavél en árið 2011 áttu 62,57% slíka vél. Framfarir í Kína hafa ekki einvörðungu verið gífurlega miklar heldur hefur bilið á milli borgarbúa og landsbyggðarbúa dregist saman. Árið 2016 var þvottavél á 89,4% allra heimila í Kína, en það var aukning úr 60,4% árið 2002.

Snúum okkur þá að Indlandi, þar sem umbætur á efnahagslegu frelsi hófust árið 1992. Frá 1992 til 2016 fjórfaldaðist hagvöxtur á Indlandi. Árið 2016 áttu 11% heimila á Indlandi þvottavél. Heimili í borgum eru betur sett og nú eiga 20% heimila í fjölmennustu borgunum þvottavél. Á meðan hagvöxtur heldur áfram að vaxa á Indlandi og enn dregur úr fátækt munu fleiri konur geta látið vélar sjá um þvottinn.

Samkeppni á markaði og hagnaðarvon sköpuðu hvatningu til að finna upp þvottavél og til að selja hana nýjum viðskiptavinum í þróunarlöndum. Bendix Home Appliances fengu einkaleyfi fyrir fyrstu sjálfvirku þvottavélinni til heimilisnota árið 1937. Eins og Bendix orðaði það árið 1950 „varð þvottadagastrit bandarískra kvenna úrelt á aðeins 13 árum“. Árið 2007 setti Panasonic á markað þvottavélar með sótthreinsunarbúnaði og notaði silfurjónir sem hannaðar voru sérstaklega til að mæta áhyggjum kínverskra neytenda af bakteríum í nærfötum. Með þessu jók fyrirtækið markaðshlutdeild sína í Kína.

Þvottavélareign fer vaxandi í mörgum þróunarlöndum, frá Brasilíu til Víetnam. Illu heilli er Afríka sú álfa sem stendur sig verst varðandi efnahagslegt frelsi og er auk þess fátækasta heimsálfan þar sem minnst er um tímasparandi tækninýjungar. En jafnvel í Afríku eru markaðir hægt og bítandi að hjálpa til við að draga úr fátækt. Markaður fyrir þvottavélar er lítill (innan við helmingur heimila á þvottavél samkvæmt könnun frá 2016) svo þar er mikið rúm fyrir framfarir.

Nú eru þvottavélar að gera það fyrir konur í flestum þróunarlöndum sem þær gerðu fyrir konur á Vesturlöndum fyrir hálfri öld: að losa þær undan tímafrekum, erfiðum og linnulausum verkum. Konurnar ráða svo hvernig þær verja þeim frjálsa tíma sem nýsköpun hefur fært þeim.

Með því að losa konur undan tímafrekum verkum hefur nýsköpun fjölgað möguleikum þeirra

Konur velja ekki alltaf að nota þennan „frjálsa“ tíma sem rætt var um hér að framan í tómstundir eða verkefni utan heimilisins. Þær gætu varið honum í heimaframleiðslu eins og áður, en svo er skilvirkniaukandi nýjungum fyrir að þakka að lífsskilyrði á heimilunum eru nú betri.

Útreikningar hagfræðingsins Valerie Ramey við Kaliforníuháskóla í San Diego gefa til kynna að frá 1900 og fram á miðja sjöunda áratug síðustu aldar hafi sá heildartími sem konur vörðu við heimilisstörf styst um aðeins sex klukkustundir á viku en ekki þær 42 klst. sem Lebergott heldur fram. En Ramey staðfestir þessa jákvæðu þróun og viðurkennir að með því að nota svipaðan tíma í heimilisstörf hafi konur getað skapað betri lífsskilyrði. Fyrir iðnbyltinguna og á fyrstu árum hennar var það að bera fram vel eldaðan mat, „hrein föt, hreina diska, hreint heimili og vel uppfóstruð börn munaður sem fátækt fólk hafði ekki efni á“ vegna þess að kona sem ekki hafði þjónustufólk hafði hvorki tíma né þrek til að sinna öllum þessum nauðsynlegu verkum, segir Ramey.

Með öðrum orðum, eins og sagnfræðingurinn Ruth Cowan við Pennsylvaníuháskóla segir, „gerði nútíma tækni bandarískri húsmóður ársins 1950 kleift að áorka því hjálparlaust sem húsmóðir í Bandaríkjunum þurfti árið 1850 að hafa þriggja til fjögurra manna þjónustulið til að ná fram: heilsufari á miðstéttarskala og hreinlæti fyrir sjálfa sig, eiginmann sinn og börn sín.“

Mikilvægt er að með því að frelsa tíma kvenna með læknisfræðilegri og tæknilegri nýsköpun fjölguðu markaðir valkostum kvenna. Hvort sem þær kjósa að nota frítímann sem þær fengu til heimaframleiðslu eða annarra verka hafa markaðir gert líf þeirra betra.

Rétt er að víkja að breytingum á kynjaskiptingu verka. Heildarfjöldi þeirra klukkustunda sem karlar í Bandaríkjunum verja við heimilisstörf hefur aukist jafnt og þétt frá 1900 og þeim klukkustundum sem konur verja við heimilisstörf hefur fækkað. Þótt nýsköpun hafi verið helsta leiðin sem markaðurinn hefur notað til að gefa konum frjálsari tíma hafa markaðir einnig ýtt undir menningarlegar breytingar og þannig leitt til jafnari skiptingar heimilisstarfa. Eitt af öflunum að baki þessari breytingu gæti verið sterkari staða kvenna innan heimilisins, sem er afleiðing þess að þær eiga um það að velja að fara út á vinnumarkaðinn.

Með því að losa konur frá heimilisstörfum og færa þeim tíma, sem er takmörkuð og dýrmæt auðlind, hefur markaðsdrifin nýsköpun gert konum kleift að fara út á vinnumarkaðnum. Og í þróunarlöndum þar sem vinnusparandi vélar eru ekki enn útbreiddar er ótrúlegt magn af duldum mannauði sem bíður þess að verða leystur úr læðingi.

Þátttaka á vinnumarkaði

Þátttaka á vinnumarkaðnum hefur líkt og nýsköpun haft jákvæð áhrif á fjárhagslega velferð og félagslegt jafnrétti kvenna. Þrátt fyrir illt orðspor hefur verksmiðjuvinna reynst sérlega mikilvægur þáttur í að koma konum inn á vinnumarkaðinn, bæði í sögulegu samhengi og nú í þróunarlöndunum. Íhugum söguleg áhrif verksmiðjuvinnu á konur í Bandaríkjunum á nítjándu öldinni og áhrif verksmiðjuvinnu nútímans á konur í þróunarlöndum á borð við Kína og Bangladess.

Verksmiðjur í Bandaríkjunum á nítjándu öld

Þátttaka kvenna í efnahagslífi Bandaríkjanna jókst jafnt og þétt frá Amerísku byltingunni og alla nítjándu öldina. „Konur … upplifðu vaxandi … sjálfræði á þann hátt að þær voru ekki lengur algjörlega háðar körlum,“ á þessu tímabili þar sem æ fleiri konur fóru í launaða vinnu og giftar konur fengu lagalegan rétt til að eiga sérstakar eignir, eins og segir í skýrslu um verksmiðjuborg í Suðurríkjunum. En það var iðnvæðingin mikla í Norðurríkjunum sem ýtti undir fyrstu miklu þátttöku kvenna á vinnumarkaðnum.

Jafnvel hin auðugu Bandaríki höfðu áður „þrælabúðir“. Í iðnbyltingunni flýðu ungar konur fátækt landsbyggðarinnar og fóru að vinna í verksmiðjum í borgum þar sem þær gátu unnið sér inn og eytt eigin peningum. Flestar hættu að vinna úti þegar þær giftust en um skeið nutu þær sjálfstæðis sem fór fyrir brjóstið á viðkvæmu fólki á Viktoríutímanum.

Margir kvörtuðu yfir því að aðstæður í verksmiðjum væru of hættulegar fyrir konur. Aðrir óttuðust að þær konur sem byggju ekki undir verndarvæng eiginmanns eða föður fengju illt orð á sig vegna þess að þótt þær brytu ekki gegn siðferðislögmálum þessa tíma ættu þær engu að síður á hættu að virðast haga sér ósæmilega. Árið 1840 sagði ritstjóri Boston Quarterly Review: „Að hafa unnið í verksmiðju er nóg til að kalla skömm yfir siðprúðustu og verðugustu stúlku.“

Konur sem unnu í verksmiðjum litu ekki allar svo á að þær væru fórnarlömb „kapítalísks arðráns“ og hefðu ekki næga vernd karlmanns. Svona tal um skömm og illa meðferð varð til þess að kona sem vann í spunaverksmiðju, Harriet Farley í Lowell í Massachusetts, brást við með þessum skrifum:

Við erum í fjötrum, en þeir eru sjálfviljugir og okkur er frjálst að fara ef þeir verða særandi og þreytandi.

[Við] erum [hér] til að vinna okkur inn peninga, eins mikið af þeim og eins fljótt og við getum … Það eru þessi laun, sem þrátt fyrir strit, fjötra, óþægindi og fordóma hafa dregið svo margar … stúlkur … í verksmiðjurnar … [Ekki] ætti að hafna einu af gjöfulustu störfum sem konur geta fengið vegna þess að það er erfitt eða vegna þess að sumt fólk hefur fordóma gagnvart því. Bandarískar stúlkur eru of sjálfstæðar til þess.

Farley var ekki ein um þessa skoðun. „Ánægjan yfir tiltölulegu sjálfstæði“ kom aftur og aftur fram í frásögnum kvennanna í spunaverksmiðjunum, segir sagnfræðingurinn Alice Kessler Harris við Columbia-háskóla. „Tilfinningin um að eiga valkosti sem margar konur upplifðu í fyrsta sinn var jafn mikilvæg og tilfinningin um að eiga peninga í vasanum,“ skrifar hún.

Mismunandi ástæður og árangur

Þeir sem ímynda sér að verksmiðjuvinna iðnbyltingarinnar í Bandaríkjunum hafi verið myrkur kafli í sögunni gætu haft gagn af að lesa orð þeirra sem lifðu þá tíma. Farm to Factory: Women‘s Letters, 1820-1860 er samsafn frásagna frá fyrstu hendi og sýnir miklu blæbrigðaríkari veruleika.

Bréfin segja vissulega frá ömurleika, en ömurleikinn tengdist lífi á bóndabæ á nítjándu öldinni. Fyrir margar konur voru verksmiðjurnar flóttaleið frá mikilli erfiðisvinnu við landbúnað. Íhugum þennan bút úr bréfi sem ung kona á bóndabæ í New Hampshire skrifaði systur sinni sem vann í verksmiðju í borg árið 1845:

Þar sem ég þarf að sinna heimilisstörfum og mjólka, spinna, vefa og raka hey gefst lítill tími til að skrifa … Í morgun leið yfir mig og ég varð að liggja á gólfinu í skúrnum í 15 til 20 mínútur til að líða sæmilega áður en ég gat komist í rúmið. Og á morgun þarf ég að gjalda fyrir þetta með því að þvo [þvott], strokka [smjör], baka [brauð] og búa til ost og fara … og tína brómber.“

Samanborið við störfin á bóndabæjum sem aldrei tóku enda virtist jafnvel erfið verksmiðjuvinna vera breyting til batnaðar. Í borgunum voru lífskjör oft betri en á bóndabæjum. Ásókn kvenna í verksmiðjustörf var miklu meiri en eftirspurnin.

Þegar bréfin í bókinni eru skoðuð nánar sjáum við hversu ótrúlega mismunandi lífi „verksmiðjustúlkurnar“ lifðu. Delia Page, sem hafði fengið töluverðan arf, hafði til dæmis enga þörf fyrir peninga. En þegar hún var 18 ára ákvað hún að fara að vinna í verksmiðju í New Hampshire þrátt fyrir áhættuna – spunaverksmiðja í nágrannaríkinu Massachusetts hafði hrunið eftir eldsvoða sem varð 85 manns að bana og slasaði meira en hundrað aðra alvarlega. Fósturfjölskylda Deliu skrifaði henni um þennan dapurlega atburð og óttaðist um öryggi hennar. En hún hélt áfram að vinna í verksmiðjunni í mörg ár.

Hvað varð til þess að hin tiltölulega auðuga Delia fór að vinna í verksmiðju þrátt fyrir hætturnar og langan vinnudag? Svarið er leit að félagslegu sjálfstæði. Í bréfum sínum hvetja fósturforeldrar hennar hana ítrekað til að hætta því sem þeir telja skammarlegt athæfi, sárbiðja hana að sækja kirkju og gefa í skyn að þau vilji að hún komi heim. En með því að vinna í verksmiðju var Delia frjáls að því að lifa á eigin forsendum – og henni fannst erfiðið þess virði.

Einstæð saga af Emeline Larcom kemur einnig fram í bréfunum. Bakgrunnur Emeline var allt annar en Deliu. Faðir hennar lést á sjó og móðir hennar, ekkja með 12 börn, átti í erfiðleikum með að sjá fyrir fjölskyldunni. Emeline og þrjár systur hennar fengu launaða vinnu í verksmiðju og sendu peninga heim til að styðja móður sína og systkin. Emeline, sem var elst af þessum fjórum Larcom-verksmiðjustúlkum, ól hinar þrjár meira og minna upp. Ein þeirra, Lucy, varð þekkt ljóðskáld, prófessor og afnámssinni. Endurminningar hennar varpa jákvæðu ljósi á verksmiðjuvinnu.

Ein af þeim stúlkum með mismunandi persónuleika sem við kynnumst í bréfunum fór ekki í launkofa með að hún hataði vinnuna í verksmiðjunni. Mary Paul var eirðarlaus stúlka. Hún fór borg úr borg, vann stundum í verksmiðjum en reyndi stundum annars konar vinnu, svo sem klæðskurð, en eirði hvergi lengi. Hún hataði verksmiðjuvinnu en vinnan sú gerði henni kleift að safna nægum peningum til að láta draum sinn rætast: að kaupa sér inngöngu í útópískt samyrkjubú, „Norðuramerísku breiðfylkingunni“, sem rekið var samkvæmt frumsósíalískum prinsippum.

Hún naut þess að búa þar og vinna aðeins í tvær til sex klukkustundir á meðan á því stóð. En eins og algengt er með slík samfélög lenti það í fjárhagsvandræðum sem hlöðubruni jók enn á og hún neyddist til að fara. Hún giftist loks verslunareiganda og – samkvæmt því sem bréf hennar virðast gefa í skyn – tengdist hún bindindishreyfingunni sem vildi banna áfengi, en það var enn eitt framtakið sem endaði illa.

Delia, Emeline og Mary veita okkur örlitla innsýn í hvaða áhrif verksmiðjuvinna hafði á konur í iðnbyltingunni. Hinni auðugu Deliu hlotnaðist sjálfstæðið sem hún þráði og Emeline gat stutt fjölskyldu sína. Verksmiðjuvinnan varð líka til þess að jafnvel Mary, sem hataði hana, gat loks látið fjarlægan draum sinn rætast.

Auknar tekjur og betri samningsstaða

Auk þess að hjálpa konum til að ná persónulegum markmiðum sínum jók verksmiðjuvinnan fjárhagslegt afl þeirra til að berjast fyrir mörgum samfélagsbreytingum.

Um miðja öldina hófu konur í iðnvædda norðrinu að sögn sagnfræðingsins Roberts Dinkin við Kaliforníuháskóla í Fresno að safna liði og berjast fyrir jöfnum eignarétti og forsjá yfir börnum. Þetta varð til þess að karlkyns fréttamaður kvartaði árið 1852 og sagði að „okkar bandarísku konur“ ættu að vera „englar en ekki áróðursmenn“. Nokkrar lykilumbætur, svo sem bylgja laga sem veittu giftum konum meiri og jafnari eignarétt, voru ekki bein afleiðing uppþota kvennanna. „Jákvæðar breytingar á stöðu kvenna geta orðið þar sem enginn skipulagður femínismi er til staðar,“ eins og Suzanne Lebock, sagnfræðingur við Rutgers-háskóla, orðaði það. En engu að síður léku verkakonur lykilhlutverk í Bandaríkjunum og Bretlandi í baráttunni fyrir kosningarétti kvenna.

Konurnar sem leiddu baráttuna gegn endurbótum voru yfirleitt allar húsmæður. Mörgum þeirra fannst sér ógnað af þessu nýja kaupgetuvaldi verkakvenna. Sarah Hale, ritstjóri Godey‘s Lady‘s Book sem var áhrifaríkasta kvennatímarit þessa tíma, hélt því fram að konur ættu að sniðganga aðgerðastefnu og harmaði þá staðreynd að konur sem unnu í verksmiðjum hefðu efni á að kaupa sams konar föt og hástéttarkonur – jafnvel gullúr – og það skapaði „vandamál við að greina dömur frá verkakonum af klæðnaðinum einum“. Ótti hennar við að stéttarmunurinn væri að verða ógreinilegur sýnir að iðnvæðingin leiddi í fyrsta sinn til efnahagslegrar velmegunar.

Konur í Suðurríkjunum, þar sem landbúnaður stóð að mestu undir hagkerfinu, stunduðu launuð störf í minni mæli en konur í Norðurríkjunum. Frjálsbornar konur komu yfirleitt ekki að rekstri plantekranna en þó voru athyglisverðar undantekningar seint á átjándu öldinni eins og indígómógúllinn Eliza Pinckney. Og hvað varðar ófrjálsar konur takmarkaðist geta þræla til að vinna sér inn peninga og kaupa eignir að mestu við borgir. Árið 1860 voru um það bil 6% af þrælum á landsbyggðinni og 31% af þrælum í borgum „leigðir út“ en fengu þó oft hluta af laununum sem þeir unnu fyrir. Eignaréttur þeirra var hins vegar afar takmarkaður. Afnám þrælahalds árið 1861 gerði um að bil 13% af bandarískum konum sem höfðu verið þrælar kleift að taka í fyrsta sinn að sér launaða vinnu.

Verksmiðjur hjálpuðu til við að breyta viðhorfi til þátttöku kvenna á vinnumarkaði

Fyrir tilkomu nútíma reglugerðaríkis voru almennt engin skráð lög sem bönnuðu frjálsbornum konum að stunda vinnu. En hefðbundnar hömlur byggðar á kynjafordómum voru sterkar. Menningarleg viðhorf urðu því til þess að takmarka tækifæri kvenna til að hasla sér völl í mörgum atvinnugreinum.

Sýnileiki kvenna sem störfuðu í verksmiðjum hjálpaði til við að gjörbreyta þessum viðhorfum. Um miðja nítjándu öldina töluðu jafnvel blöð í Suðurríkjunum opinskátt fyrir auknu frelsi (hvítra) kvenna. „Það sem sérhver kona, ekki síður en sérhver karl, ætti að þurfa að reiða sig á er einhvers konar hæfni til að breyta vinnuframlagi í peninga. Vera má að hún … notfæri sér hana ekki, en allir ættu að búa yfir henni.“ Í ritstjórnargreinum var skilmerkilega kallað eftir margs konar atvinnu sem konur hefðu aðgang að, allt frá því að vera póstmeistarar að því að vera listamenn.

Árið 1840 sagði einn heimildarmaður að aðeins sjö starfsgreinar væru opnar konum: kennsla, að stýra krám eða gistiheimilum, setjarastörf, bókband, saumaskapur, vinnukonustörf og verksmiðjuvinna. En árið 1883 voru 300 starfsgreinar opnar konum, allt frá „kvenkyns embættismennsku í ríkiskerfinu“ að býflugnarækt og útskurði í tré. Þá voru um það bil 30 kvenlögfræðingar að störfum í Bandaríkjunum og jafnvel kvenlæknar. Þrátt fyrir að mæta kynþáttafordómum og auk þess kynjafordómum fékk fyrsta svarta konan, Rebecca Lees Crumpler, læknisgráðu frá New England Female Medical Centre árið 1864, og fyrsti svarti kvenlögfræðingurinn, Charlotte E. Ray, útskrifaðist frá Howard University School of Law árið 1872.

Nýjar leiðir opnuðust konum alla tuttugustu öldina. Þátttaka kvenna á vinnumarkaðnum jókst, sem að hluta mátti þakka síauknum tækifærum. „Annar þáttur í þessu var að giftum konum var vel tekið á vinnumarkaðnum,“ segir hagfræðingurinn Caludia Goldin í Harvardháskóla. En það voru umbæturnar í heimilistækjatækni um miðja tuttugustu öldina sem gerðu mörgum konum kleift að fara út á vinnumarkaðinn í stað þess að heimilisstörfin væru fullt starf. Heimaframleiðsla kvenna minnkaði hraðar eftir árið 1966 í tengslum við að heimilistæki urðu víðar aðgengilegri og það jók þátttöku kvenna á vinnumarkaði enn frekar.

Þótt tækninýjungar og framfarir í læknavísindum sem losuðu konur undan heimaframleiðslu og gerðu þeim kleift að eignast minni fjölskyldur, væru ekki einu ástæðurnar átti þetta tvennt stóran þátt í að auka starfsþátttöku kvenna í Bandaríkjunum og koma henni á það stig sem hún er nú á. Þótt iðnbyltingin sé oft ófrægð efldi hún konur bæði til að ná sínum persónulegu markmiðum og koma á samfélagslegum umbótum. Það var mikilvægt fyrsta skref í átt að auknum félagshagfræðilegum hreyfanleika kvenna. Tækifæri til að taka þátt í vinnumarkaðnum eflir konur með því að gera þeim kleift að vinna sér inn peninga og öðlast fjárhagslegt sjálfstæði. Valkosturinn á að vinna sér inn peninga jafngildir auknu samningsafli bæði heima fyrir og í samfélaginu. Valkosturinn að fara út á vinnumarkaðinn styrkir einnig möguleika kvenna sem ekki kjósa að vinna fyrir launum til að bjarga sér.

Iðnbyltingin breytti ekki einvörðungu lífi kvenna heldur einnig samfélaginu og leiddi að lokum til þeirrar útbreiddu velmegunar sem á tímunum fyrir hana hefði varla verið hægt að ímynda sér. Þróunarhraði iðnaðarhagkerfisins hefur farið sívaxandi. Í Suður-Kóreu, Taívan, Hong Kong og Singapúr hefur leiðin frá „þrælabúðum“ til lífskjara þróaðra ríkja tekið innan við tvær kynslóðir en hún tók heila öld í Bandaríkjunum. Yfirleitt eru það aðallega konur sem vinna í slíkum „þrælabúðaverksmiðjum“.

Það sem Harriet Farley sagði á enn við í dag. Svo lengi sem vinnan er „unnin af fúsum vilja“ og verkafólki er „frjálst að hætta“ henni eigum við ekki að reyna að vernda konur í þróunarlöndum með því að hafna því sem mögulega eflir þær.

„Spyrjið konuna,“ lagði hagsögufræðingurinn Deirdre McClosky til, „hvort hún vilji heldur að skóverksmiðjan geri henni ekki tilboð … Lítið á lengd biðraðarinnar sem myndast þegar Nike opnar nýja verksmiðju í Indónesíu. Og spyrjið hana hvort hún kjósi heldur að fá alls engin tækifæri á vinnumarkaðnum og þurfi að vera heima, algjörlega háð eiginmanni sínum eða föður.“

Verksmiðjur í þróunarlöndum í dag

Í þróunarlöndum nútímans halda verksmiðjur áfram að vera leið út úr fátækt, leið til að losna úr striti við landbúnað og færa þeim konum ávinning sem sækjast eftir fjárhagslegu sjálfstæði. Enn eru til staðir þar sem „konur dreymir um þrælabúðaverksmiðjur“ sem bjóða upp á laun sem breyta lífi þeirra.

Sérfræðingar sem aðhyllast mismunandi hugmyndafræði eru sammála um að verksmiðjur hafi sannað gildi sitt sem leið til þróunar. „Ríkjandi viðhorf hagfræðinga er að vöxtur í þessari grein atvinnulífsins sé mikil blessun fyrir hina fátæku í heiminum,“ eins og hagfræðingurinn Paul Krugman orðaði það. Iðnvæðing hjálpar einkum konum: Lítum á Kína og Bangladess.

Verksmiðju í Kína samtímans

Kína upplifði stórkostlegustu sókn út úr fátækt sem sögur fara af. Að hluta mátti þakka það framleiðsluaukningunni sem kom í kjölfar efnahagsfrelsis seint á áttunda áratug síðustu aldar og á þeim níunda. Sumir óttast að þetta hafi leitt til útbreidds arðráns og þrælabúðaaðstæðna.

„Þessi einfalda frásögn af kröfum Vesturlanda og þjáningum Kína er hjartnæm,“ segir rithöfundurinn Leslie T. Chang. „En hún er líka ósönn og niðrandi.“ „Kínverskt verkafólk var ekki neytt til að fara í verksmiðjur vegna óseðjandi löngunar okkar í iPod,“ segir Chang. „Það kaus að fara frá heimilum sínum á landsbyggðinni til að vinna sér inn peninga, læra eitthvað nýtt og sjá heiminn.“

Hún var í tvö ár í Kína til að kynnast verksmiðjufólki og segja sögu þess. „Það sem vantar í yfirstandandi umræður um alþjóðavæðingu er rödd verkafólksins,“ segir hún. „Vissulega eru aðstæður í verksmiðjunum mjög erfiðar og hvorki ég né þið mynduð vilja vinna þar, en að þeirra mati komu þeir úr miklu verri aðstæðum … Í þessu samhengi vel ég bara að halda því á lofti sem hrærist í huga þeirra en ekki endilega því sem hrærist í huga ykkar.“

Í bókinni sem Chang skrifaði um rannsóknir sínar, Factory Girls: From Village to City in a Changing China, er dregin upp hlý mynd af því hvernig alþjóðavæðing breytti lífi kvenna í landi forfeðra hennar. Myndirnar sem dregnar eru upp af sjálfstæðum, metnaðargjörnum ungum konum eru í algjörri andstæðu við útbreiddar sögur um fórnarlömb.

Konur voru 70 prósent þeirra sem fluttu af landsbyggðinni og fóru í verksmiðjurnar sem Chang heimsótti. Þær fara lengra burt frá heimkynnum sínum og dvelja lengur í borgunum en karlarnir. Konur „eru líklegri til að vilja flytja sig um set til að fá möguleika á að breyta lífi sínu“ en karlar vegna þess að hefðbundin kynjahlutverk eru ekki í jafn föstum skorðum í borgunum og í sveitum.

Ólíkt mörgum löndum eru sjálfsvíg kvenna í Kína hlutfallslega fleiri en karla og á landsbyggðinni eru konur helmingi til fimm sínum líklegri til að svipta sig lífi en konur í borgum. En á undanförnum árum hefur dregið örar úr sjálfsvígstíðni í Kína en í nokkru öðru landi. Tíðnin hefur fallið úr því að vera ein hin hæsta í heimi á tíunda áratug síðustu aldar í að verða ein lægsta tíðni í heimi. Alþjóða heilbrigðisstofnunin telur þessa framför að hluta stafa af því að konur hafa fengið tækifæri til að fara úr sveitum til að vinna í verksmiðjum í borgum og bæta með því félagslega og fjárhagslega stöðu sína.

Yuan Ren hjá The Telegraph telur háa sjálfsvígstíðni í sveitum stafa af ströngum reglum um hlutverk kynjanna: „Jafnvel enn í dag er komið fram við margar konur á landsbyggðinni sem annars flokks borgara sem eru undirgefnir feðrum sínum, bræðrum og – þegar þær eru giftar – eiginmönnum sínum og tengdamæðrum.“ Niðurstöður frá 2010 sýndu að þótt hjónaband hefði verndandi áhrif í mörgum löndum þrefaldaði það áhættuna á sjálfsvígi á meðal ungra landsbyggðarkvenna í Kína. Höfundurinn telur að hugsanleg skýring sé að „það að vera gift kona í menningunni sem ríkir á landsbyggðinni í Kína … takmarki yfirleitt frelsi [konunnar] enn frekar.“

Flótti frá slíku kynjahlutverki skýrir hvers vegna svona margar konur kjósa að flytja sig um set. Í fyrstu var almennt talið í Kína að vinna í verksmiðju væri hættuleg og kallaði skömm yfir konur. Þetta endurómaði áhyggjur Viktoríutímabilsins af stúlkum sem stunduðu verksmiðjuvinnu í iðnbyltingunni. En með tímanum varð flutningur frá landsbyggðinni að eins konar manndómsvígslu í Kína. Nú á dögum býður líf í borgum iðnverkafólki – einkum konum – upp á að losna úr viðjum strangari samfélagshefða sveitanna. Eða eins og The Economist orðar það: „Flutningur til borganna til að vinna … hefur bjargað mörgum ungum sveitakonum og veitt þeim frelsi.“ Chang varð undrandi yfir því að komast að raun um hversu hraður framgangur gat verið þar sem margar konur sem unnu við samsetningarlínu voru færðar upp í stjórnunarstöður eða yfir á annað svið. Starfsmannavelta var mikil, þar sem konur skiptu ört um vinnu í leit að betri tækifærum. Samanborið við forvera þeirra í iðnbyltingunni hafa kínverskar konur miklu fleiri tækifæri til að bæta efnahag sinn og vera lengur á vinnumarkaðnum. Chang sá að kvöldnámskeið í viðskiptahegðun, ensku eða tölvuhæfni gátu skotið metnaðargjörnum konum upp í hvítflibbavinnu. Staðreyndin er sú að eftir því sem mannauðurinn hefur orðið verðmætari og launin hærri hefur æ fleira iðnverkafólk fært sig yfir í þjónustugeirann og margar verksmiðjur hafa flutt starfsemina til fátækari landa á borð við Bangladess.

Flutningur til borga býður ekki einvörðungu upp á lausn úr fátækt heldur hefur einnig þau áhrif að bæta lífskjör í þorpunum sem fólk flutti úr. Hann ryður burt hugmyndinni um að það sé jafn slæmt ef ekki verra að vera fátækur í borgum en í sveitum. Þegar Min, sem vinnur í handtöskuverksmiðju og hefur aðlagast borgarlífinu, heimsótti fjölskyldu sína á landsbyggðinni var upplifun hennar þessi:

Rafmagn var notað eins lítið og mögulegt var til að spara peninga og flestar máltíðir voru borðaðar í hálfgerðu myrkri. Þarna voru engar pípulagnir og ekkert miðstöðvarkerfi. Í rökum vetrarkuldanum í Hubei var öll fjölskyldan í úlpum og með vettlinga inni í húsinu og steinsteyptir veggirnir og gólfin soguðu kuldann í sig eins og svampur. Ef maður sat of lengi dofnuðu tærnar og fingurnir líka.

Min gerði það að köllun sinni að nútímavæða býlið sem hún ólst upp á. „Min gekk um húsið og sagði hvaða umbætur hún vildi sjá: krana með heitu vatni, þvottavél, steinstétt á eðjuna í garðinum.“ Hún sagði Chang að hún hugsaði sér að með tímanum gæti hún greitt fyrir byggingu baðherbergis innanhúss og vatnshitara sem gengi fyrir rafmagni til þess að fjölskylda hennar gæti baðað sig á veturna án þess að henni yrði allt of kalt.

Farandverkafólk á borð við Min er aðaltekjulind þorpanna þar sem það sendir peninga heim. Min og eldri systir hennar, Guimin, senda heim upphæð sem er meira en helmingi hærri en tekjurnar sem fást á litla fjölskyldubýlinu fyrir sölu á svínum og bómull. Peningarnir urðu líka til þess að systurnar fengu að segja álit sitt á fjölskyldumálum og krefjast þess að yngri systur þeirra gengju lengur í skóla en flestar sveitastúlkur gera.

Chang segir að flest farandverkafólk snúi aldrei aftur til að setjast að á landsbyggðinni. „Þegar því vegnar vel er líklegt að það kaupi sér íbúð í borginni sem það flutti til. Aðrir flytja stundum til bæja og borga nálægt heimaþorpi sínu og koma sér upp verslunum, veitingahúsum eða litlum fyrirtækjum á borð við hárgreiðslustofur eða saumastofur. Afar fáir snúa sér aftur að landbúnaði. Meirihluti vaxandi millistéttar í Kína er fyrrverandi efnahagsflóttafólk sem vegnaði vel í borgum og settist þar að.

En borgarlífið gerir meira en að ýta undir væntingar kvenna um þjóðfélagsstöðu og áhrif. Að sögn Chang verður flutningur til borga til þess að kona frá landsbyggðinni verði líklegri til að leita eftir jafnræði í hjónabandi. Það var ein leið til þess að ungar konur í verksmiðjuborgunum fyrir sunnan „færu að trúa því að þær skiptu máli þrátt fyrir að hafa fæðst í fátækt“.

Þeir efnahagslegu möguleikar sem hafa opnast og farið eins og stormsveipur um Kína hafa aukið sjálfsvirðingu Kínverja. Chang segir að eldri Kínverjar sem hún talaði við í sveitum hafi ekki haft trú á því að sögur þeirra væru þess virði að þær væru sagðar, en ungar konur í borgum töldu sögur sínar verðugar. Chang segir að „einstaklingshyggja sé að skjóta rótum“.

Svo er efnahagsfrelsinu fyrir að þakka að í fyrsta sinn „var tækifæri til að fara úr þorpinu sínu og breyta örlögum sínum, tækifæri til að ímynda sér annars konar líf og reyna að grípa það … [Konur] hugsuðu um eigin örlög og tóku eigin ákvarðanir.“ Alþjóðavæðingin gerði þær ekki að föngum í þrælabúðaverksmiðjum heldur jók á möguleika þeirra.

Verksmiðjur í Bangladess samtímans

Orðið „þrælabúðaverksmiðja“ vekur enn upp í huganum myndir af hinu dapurlega hruni Rana Plaza-fataverksmiðjunnar í Bangladess árið 2013 sem varð til þess að þúsundir létust. Eftir slíka hörmungaratburði telur margt fólk í auðugri löndum að samúðarfullu viðbrögðin eigi að vera viðskiptahindranir. En slík viðbrögð myndu valda starfsfólki í fataverksmiðjum í Bangladess, sem aðallega er konur, miklu tjóni og þvinga þær inn í verri aðstæður en áður.

Félagshagfræðingurinn Naila Kabeer skoðaði „breytingaafl“ verksmiðja í bók sinni The Power to Choose, árið 2000. Hún talaði við 60 konur í heimalandi sínu, Bangladess. Í landinu búa 184 milljónir af fátækasta fólki í heimi og þar gilda strangar hefðir um hlutverk kynjanna.

„Á tímum móður minnar,“ sagði ein konan við Kabeer, „urðu konur að þola meiri þjáningar vegna þess að þær höfðu enga leið til að verða sjálfstæðar og óháðar. Konur hafa það betra núna. Þær njóta meira frelsis.“

Í mörg ár reyndu ríkisstjórnir og óháð samtök árangurslaust að ýta undir þátttöku kvenna í Bangladess á vinnumarkaði. „En að lokum þurfti aðkomu markaðsaflanna og tilkomu fataiðnaðar sem miðaði að útflutningi til að ná því fram sem ríkisstjórninni og óháðum samtökum mistókst: að skapa vinnumarkað fyrir konur,“ segir Kabeer.

Landið iðnvæddist hratt og fataverksmiðjum sem miðuðu að útflutningi fjölgaði úr örfáum um miðjan áttunda áratuginn í um það bil 700 árið 1985. Nú eru um það bil 80 prósent af vinnuafli í fataverksmiðjum konur, samkvæmt Alþjóðabankanum.

Árið 1985 settu Bretland, Frakkland og Bandaríkin kvóta á innflutning á fatnaði frá Bangladess til að bregðast við baráttunni gegn þrælabúðaverksmiðjum sem verkalýðssamtök í auðugum löndum fjármögnuðu. Innan þriggja mánaða hættu tvær af hverjum þremur fataverksmiðjum í Bangladess starfsemi og meira en hundrað þúsund konur misstu vinnuna.

Aðalritari samtaka fataverksmiðja í Bangladess hafði þetta að segja um baráttumenn gegn þrælabúðaverksmiðjum:

Að kaupa ekki skyrtur frá Bangladess mun ekki hjálpa okkur, það tekur bara störfin frá fólki. Hætta ætti að beita aðferðum sem ætlað er að ofbjóða fólki – svo sem með myndum af blóðugum skyrtum frá Bangladess … Við sem vinnum í verksmiðjunum segjum „já“ við baráttunni gegn kvótum.

Bretar og Frakkar afnámu kvótana árið 1986. Síðan þá hefur fataiðnaðurinn í Bangladess vaxið ört og nú eru verksmiðjurnar mörg þúsund og starfsfólkið margar milljónir (Bandaríkin afnámu loks fatakvótana, þar á meðal kvóta á innflutning frá Bangladess, árið 2005, en leggja enn tolla á margs konar fatnað). Vaxandi verndarsjónarmið í mörgum auðugum ríkjum sem tröllasögur um vinnuaðstæður í fátækum löndum ýta undir gætu dregið úr þessum vexti í Bangladess.

Þrátt fyrir slæmt orðspor hafa verksmiðjurnar í Bangladess dregið úr örbirgð og aukið á menntunarmöguleika kvenna og á sama tíma dregið úr barnahjónaböndum. Hlutfall kvenna í Bangladess sem eru giftar við átján ára aldur hefur lækkað úr 73% árið 1994 í 59% árið 2014 og meðalaldur barnungra brúða hefur hækkað úr 16 árum árið 1975 í 19 ár árið 2013. Eins og í Kína eru sjálfsvíg kvenna í Bangladess tíðari en sjálfsvíg karla og sjálfsvígstíðni í sveitum er 17% hærri en í borgum. Í yfirlitsgrein er komist að þeirri niðurstöðu að óeðlilega há sjálfsvígstíðni meðal ungra kvenna endurspegli þvinguð hjónabönd, lága þjóðfélagsstöðu kvenna, fátækt og títt ofbeldi gegn konum. Og líkt og í Kína hefur dregið úr tíðni sjálfsvíga í Bangladess í takt við að flutningur til borga hefur aukist. Konur hafa farið af landsbyggðinni til að vinna í verksmiðjum í borgum og það hefur ekki einvörðungu bætt þeirra eigin stöðu heldur einnig hrint af stað víðtækari þjóðfélagsbreytingum í átt að auknu frelsi kvenna.

„Nú finnst mér ég hafa réttindi,“ sagði kona í verksmiðju þegar laun hennar gerðu henni kleift að flýja frá ofbeldisfullum eiginmanni. „Ég get unnið fyrir mér og lifað af.“

Fataiðnaður landsins, sem konur vinna aðallega við, hefur breytt hefðinni um purdab eða þá útilokun (bókstafleg merking orðsins er blæja eða hjúpur) sem samkvæmt hefðinni kom í veg fyrir að konur ynnu utan heimilisins, gengju úti án þess að vera undir verndarvæng karlmanns eða jafnvel tækju til máls þegar óskyldur karlmaður væri nálægur. Margar konur í Bangladess túlka nú merkingu purdab einfaldlega sem hógværð en ekki sem félagslega og efnahagslega aðgreiningu. Kabeer segir að verksmiðjuvinna hafi orðið til þess að konur hafi „endursamið um mörk leyfilegrar hegðunar“. Nú ganga konur um Dhaka og aðrar iðnaðarborgir og eiga samskipti við karla sem ekki eru skyldir þeim.

Kabeer komst að raun um að „ákvörðunin um að fara að vinna í verksmiðjum hafi aðallega verið tekin af konum og að sú ákvörðun hafi oft mætt mikilli andstöðu innan fjölskyldunnar“. Sumir karlar berja eiginkonur sínar fyrir að sækjast eftir verksmiðjuvinnu. Og dapurlegt er að í könnun frá 2011 kom í ljós að 65% kvenna höfðu verið þolendur heimilisofbeldis.

Fjölmargir karlar sem Kabeer talaði við óttuðust að verksmiðjuvinna veitti konum of mikið frelsi. Einn maðurinn sagði:

Konur … eru að verða dálítið of frjálsar. Þegar ég kvænist leyfi ég konunni minni ekki að vinna. Þá verður hún að fara að óskum mínum vegna þess að hún verður háð mér.

Svona hugsa ekki allir karlar í Bangladess. Staðreyndin er sú að geta kvenna til að vinna sér inn peninga er að gera út af við þann sið að gefa heimanmund með konum. Vinna kvenna hefur líka breytt afstöðu réttarkerfisins til kvenna. Eftir að þær byrjuðu að vinna úti „stendur lagabókstafurinn með þeim,“ útskýrði ein konan.

Viðhorf til kvenna eru að breytast og Kabeer komst að raun um að launað starf jók áhrif kvenna á heimilunum. „Þegar hún hefur tekjur verð ég að kaupa það sem hún vill að ég kaupi,“ útskýrði eiginmaður konu sem vinnur í verksmiðju. Hann hélt áfram og sagði: „Hana kann að langa í nýjan sarí eða getur sagt að dóttur [okkar] vanti einhverja bók …“

„Þar sem konur geta unnið og fengið laun er farið að viðurkenna þær að einhverju leyti. Nú finnst öllum körlum að þær séu einhvers virði,“ sagði ein konan.

Hörmulegir atburðir á borð við hrun Rana Plaza-verksmiðjunnar eru skelfilegir og skiljanlegt er að þeir fái mikla fjölmiðlaumfjöllun. En þeir eiga ekki að yfirskyggja víðtæk áhrif fataiðnaðarins á fjárhagslega velmegun og félagslegt jafnrétti kvenna í Bangladess. Eins og einn verksmiðjustarfsmaður sagði: „Fötin hafa bjargað svo mörgum mannslífum.“

Niðurlag

Markaðsdrifin nýsköpun hefur bætt líf kvenna jafnvel meira en líf karla. Konur hafa í meiri mæli notið heilsufræðslu sem frjáls fyrirtæki hafa fjármagnað; lífslíkur kvenna hafa aukist hraðar en karla og nú lifa konur lengur en karlar næstum alls staðar í heiminum. Minni líkur eru á að konur deyi af barnsförum og sílækkandi tíðni ungbarnadauða hefur gert þeim kleift að eignast minni fjölskyldur, sem gefur þeim meiri tíma fyrir annað. Vinnusparandi heimilistæki hafa einnig losað þær undan oki heimilisstarfa. Þessi aukning á frjálsum tíma kvenna heldur áfram þar sem heimilistæki eru að breiðast út um heiminn og þar sem konur verja minni tíma í framleiðslu á heimilinu hafa margar kosið að vinna fyrir launum utan heimilisins.

Þátttaka á vinnumarkaði verður til þess að konur öðlast efnahagslegt sjálfstæði og betri félagslega stöðu. Þrátt fyrir að verksmiðjuvinna hafi haft illt orð á sér efldi hún konur í Bandaríkjunum á nítjándu öldinni með því að hjálpa þeim að ná fram fjárhagslegu sjálfstæði og félagslegum breytingum. Nú er saga verksmiðjustúlknanna að endurtaka sig á nýjum stöðum víða um heiminn og ungar konur að öðlast fjárhagslegt sjálfstæði með því að taka áhættu og strita. Í Kína veitti verksmiðjuvinna konum af landsbyggðinni tækifæri til að breyta örlögum sínum og aðstæðum í heimaþorpum sínum. Í Bangladess varð hún til þess að konur gátu endursamið um hamlandi menningarlegar hefðir.

Nýsköpun og þátttaka markaðarins gera konum kleift að öðlast aukna fjárhagslega velmegun og ýta undir jákvæðar menningarlegar breytingar í átt frá kynjafordómum. Framfarirnar eru enn á frumstigi í mörgum löndum en með réttri stefnumörkun geta konur alls staðar einn góðan veðurdag komist upp á það stig fjárhagslegrar velmegunar og menningarlegs kynjajafnréttis sem nú er við lýði í Bandaríkjunum.

Chelsea Follett er ritstjóri vefsíðunnar HumanProgress.org. Ritgerðin var birt á vegum bandarísku hugveitunnar Cato Institute í desember 2018 og er hér birt í íslenskri þýðingu með góðfúslegu leyfi höfundar. Hana má nálgast ásamt heimildaskrá á vef Cato, cato.org. Þýðing: Elín Guðmundsdóttir.

—

Greinin birtist í vorhefti Þjóðmála, 1. tbl. 2019. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.