Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menningarmálaráðherra og varaformaður Framsóknarflokksins, fjallar um mótun menntastefnu til framtíðar, um mikilvægi kennara og margt fleira í ítarlegu viðtali í nýjasta hefti Þjóðmála. Hér er birtur hluti af viðtalinu.

„Við erum að móta menntastefnu til ársins 2030. Markmið hennar er að gera íslenska menntakerfið framúrskarandi,“ segir Lilja strax við upphaf viðtalsins, hvar hún situr með fullt fang af gögnum sem sýna stöðu menntakerfisins í dag og spár um framtíðina. Það fer ekkert á milli mála að ráðherrann er búinn að vinna heimavinnuna sína. Það er sjálfsagt og eðlilegt að hefja samtal okkar á umræðu um menntamál.

„Við höfum verið að skoða menntavísindarannsóknir til að meta stöðu Íslands í dag, hvar við stöndum varðandi lesskilning, stærðfræði, náttúrulæsi og svo framvegis,“ segir Lilja.

„Staðreyndin er sú að við höfum gefið eftir, eins og kemur fram í alþjóðlegu menntarannsókn Efnahags- og framfarastofnunarinnar PISA. Ísland var yfir meðaltali Norðurlandaríkja árið 2000 í stærðfræðiskilningi en nú erum við komin neðst. Það er staða sem ég tel að sé óásættanleg. Ég hef verið að skoða hvernig við búum til framúrskarandi menntakerfi út frá samanburðarrannsóknum við ríki sem náð hafa góðum árangri. Þar erum við helst að horfa helst til Finnlands og Kanada og jafnvel Singapúr og Suður-Kóreu. Hins vegar er ljóst að menntastefnan verður íslensk og nýtir þann sterka menningarlega grunn bókmennta og verkvits sem þróast hefur hér. Ég hef þá trú að stefnumótun eigi að nýta styrkleikana sem fyrir eru en maður verður að hafa dug og hugrekki til að breyta því sem betur má fara. Sjálf hef ég lært og unnið í Evrópu, Bandaríkjunum og Asíu og lít til þeirrar reynslu við mótun menntastefnu.“

Lilja segir að til þess að byggja upp framúrskarandi menntakerfi sé nauðsynlegt að hlúa að starfsumhverfi kennara enda sé það eitt einkenni þeirra menntakerfa sem þykja skara fram úr.

„Kennarar þurfa að upplifa það að samfélagið kunni að meta störf þeirra, það sé eftirsóknarvert að vera kennari og að færri komist að en vilja,“ segir Lilja.

„Við létum gera svokallaða færnispá til að meta þörfina á fjölda kennara fram í tímann. Besta sviðsmyndin sýndi að árið 2032 myndi vanta 1.600 kennara en sú versta sýndi vöntun upp á 2.300 kennara. Við höfum verið að útskrifa á bilinu 75-80 kennara á ári á meðan við þurfum að vera að útskrifa 270. Eitt af verkefnum mínum var að móta stefnu til framtíðar og bregðast við þessu. Við gerðum áætlun sem fól í sér að fimmta árið væri tekið í starfsnámi, því það var mikið fall í aðsókn í kennaranám eftir lengingu. Samhliða því kynntum við styrki fyrir starfsnámið og þegar kennarar hafa lokið mastersnámi sínu fá þeir 800 þúsund krónur. Einnig veitum við umbun fyrir eldri kennara sem taka starfsnema að sér. Allt hefur þetta nú verið framkvæmt og það var 45% aukning í innritun í kennaranám í Háskóla Íslands síðasta vetur. Ég er mjög ánægð með þessa vinnu og einkar gott samstarf við forystu kennara, Samband íslenskra sveitarfélaga, menntavísindasvið Háskóla Íslands og Háskóla Akureyrar og önnur ráðuneyti.“

Kennaranám var fyrir ekki svo löngu lengt úr þremur árum í fimm. Voru það ekki mistök?

„Flest ríki hafa lengt kennaranám, þannig að ég held að það séu ekki mistök,“ segir Lilja.

„En það má gagnrýna hvernig það var framkvæmt því það lá ekki fyrir hvað kennarar fengju aukalega fyrir lengra nám. Ef þú ætlar að lengja nám þarftu að búa til hvata þannig að lenging námsins skili einhverju. Byrjunarlaun eru svipuð því sem gerist í samanburðarlöndum en það vantar hvata fyrir kennara til að vinna sér inn frekari ábata. Kennarafrumvarpið, sem samþykkt var í vor, er liður í þessu. Með því gildir leyfisbréf kennara á öllum skólastigum. Ég veit að það eru margir sem fóru inn í kennaranám vitandi að þeir hefðu þennan sveigjanleika. En ég ítreka að það þarf að hlúa vel að starfi kennara. Það muna allir, þegar þeir hugsa til baka, eftir góðum kennurum. Þess vegna eigum við að veita þessu starfi meiri viðurkenningu og aukinn sveigjanleika ef við ætlum að vera með framúrskarandi kerfi.“

Hvíta húfan ekki mikilvægust

Lilja segir að annar þáttur sé að tryggja að hver og einn nemandi í samfélaginu geti lært og að hann finni að hann skipti máli. Til að allir finni sig með einhverjum hætti í menntakerfinu þurfi að vera rúmt val snemma á skólagöngunni, til dæmis með aukinni áherslu á allt í senn, verknám, listnám og bóklegt nám.

„Börnunum okkar líður almennt vel í skólakerfinu,“ segir Lilja og vísar í rannsóknir þess efnis.

„Það er jákvætt og við eigum að vinna með þetta samhliða því að bæta grunnfærnina. Við skulum ekki gleyma því að Sókrates lagði mikla áherslu í sinni siðfræði á að hlúa að börnum og menntun þeirra. Hvert barn skiptir máli og það er skylda okkar allra að styrkja menntakerfið til að öll börn njóti sín.“

Lilja telur þó að mögulega hafi verið lögð of mikil áhersla á það að beina börnum í bóklegt nám.

„Um 70% nemenda halda áfram í bóklegu námi eftir grunnskóla en hlutfallið í Noregi er um 50%, sem er nær öðrum Evrópuríkjum. Á sama tíma erum við með meira brotthvarf á framhaldsskólastiginu. Ég tel að við höfum ekki hugað nógu vel að því að temja okkur það hugarfar að öll börn hafa hæfileika og þau skipta öll máli. Það er samfélagsins að búa til tækifæri og svo þarf að aðstoða börnin okkar við að finna þessa hæfileika, sinna þeim og fylgja þeim eftir,“ segir Lilja.

Höfum við sem samfélag litið niður á iðnnám og jafnvel fundist það minna virði en bóknám?

„Ég myndi orða það þannig að við höfum ekki áttað okkar á mikilvægi verk- og iðnþekkingar fyrir atvinnulífið,“ segir Lilja.

„Mögulega erum við of formleg hvað menntun varðar. Fræðslulögin eru sett árið 1907 og Háskóli Íslands stofnaður 1911, þannig að við erum ung menntaþjóð í þeim skilningi. Á þessum tíma hefur verið litið á það sem stórt skref að klára stúdentspróf. Nú erum við að horfa á allt annan veruleika og hæfileikar okkar nýtast í víðara samhengi. Við erum stödd í stærstu upplýsinga- og samskiptabyltingu allra tíma og vinnumarkaðurinn breytist hratt í takt við það. Þess vegna þurfum við að byggja upp sterka grunnfærni til að geta blómstrað í þessu nýja hagkerfi. Þessi mikla áhersla mín á læsi er þáttur í því að styrkja grunninn. Sterkur lesskilningur kemur að notum í öllum störfum og hjálpar okkur að tileinka okkur nýja tækni og þekkingu. Við sjáum dæmin allt í kringum okkur. Vegna tæknibyltingarinnar er eitt lengsta hagvaxtarskeið Bandaríkjanna að eiga sér stað núna og Bandaríkjamenn átta sig á því hvað þetta skiptir miklu máli. Það gagnast bæði atvinnulífinu og menntakerfinu að nýsköpun og frumkvöðlastarfsemi fái að blómstra og að við séum ekki með of miklar hindranir.“

Lilja segir að einnig megi velta því upp hvort ástæða sé til þess að hafa mismunandi lit á húfum útskriftarnema úr framhaldsskóla.

„Menntakerfið stendur ekki og fellur með lit á húfum, en skilaboðin hafa alltaf verið þau að hvíta húfan sé mikilvægari en þær rauðu eða grænu. Þetta er rangt og þessu þarf að breyta,“ segir Lilja.

„Á undanförnum árum hefur aðsókn í aðrar greinar en bóklegar þó aukist. Umsóknum í Tækniskólann hefur til að mynda fjölgað mikið, 32% í ár, og hann er nú orðinn næstvinsælasti framhaldsskóli landsins. Ég er mjög ánægð að sjá hvernig Tækniskólinn hefur verið að þróast, þar er öflug forysta og mikill metnaður fyrir hönd nemendanna. Það að ljúka námi þar er ekki minna virði en að ljúka stúdentsprófi. Fólk fer mismunandi leiðir í lífinu en mikilvægast er að það velji þær leiðir sjálft. Þá þurfum við að vera búin að tryggja að hægt sé að fara þær leiðir sem fólk velur.“

Nánar er rætt við Lilju í nýjasta hefti Þjóðmála. Þar er meðal annars fjallað um ríkisstjórnarsamstarfið, þann árangur sem náðst hefur í efnahagsmálum á undanförnum árum, evruna og stöðu Íslands í Evrópusamstarfinu og fleira.

Viðtalið birtist í sumarhefti Þjóðmála, 2. tbl. 2019. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.