Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur fagnaði eins árs afmæli 30. nóvember 2018. Forystumenn stjórnarflokkanna, Katrín Jakobsdóttir VG, Bjarni Benediktsson Sjálfstæðisflokki og Sigurður Ingi Jóhannsson Framsóknarflokki, minntust dagsins meðal annars með sameiginlegri grein i Morgunblaðinu á afmælisdaginn.
Þau minna á að stjórnarflokkarnir séu ekki „náttúrulegir bandamenn í stjórnmálum“ og þess vegna þurfi að gæta vel að ólíkum sjónarhornum og samráð sé lykilatriði. Fyrir vikið séu „mál unnin í meiri pólitískri sátt og því vonandi þannig úr garði gerð að þau geti staðist tímans tönn – og sviptingar í pólitík“.
Minnt er á að undanfarin 10 ár hafi íslenska þjóðin „búið við samfelldan hagvöxt og batnandi kaupmátt og lífskjör“. Ríkisstjórnin hafi einsett sér „að skila hagsældinni sem hér hefur ríkt til alls samfélagsins og gæta þess að komandi kynslóðir njóti hennar líka“. Það hafi meðal annars verið gert með því auka samfélagsleg framlög og fjárveitingar til innviða um samtals 90 milljarða króna í tvennum fjárlögum.
Í greininni segir:
Ástæða er til að staldra sérstaklega við þennan kafla greinarinnar og hvetja til þess að nýsköpun reist á rannsóknum og vísindum nái til sem flestra þátta. Nýsköpun er afrakstur samkeppni og metnaðar. Hún leiðir til hagkvæmni og framfara. Losa verður um tök ríkisins á sviði heilbrigðis- og félagsmála og leyfa nýjum straumum að leika um þessi stóru útgjaldasvið, ekki til þess að rýra opinberan fjárstuðning heldur til að tryggja að fjármunir séu nýttir undir aga samkeppni.
„Stuðningur við nýsköpun og rannsóknir hefur enn verið efldur, nú síðast með tvöföldun hámarksupphæða endurgreiðslu vegna rannsóknar- og þróunarverkefna fyrirtækja. Sömuleiðis er unnið að nýsköpunarstefnu fyrir Ísland sem er lykilatriði fyrir framtíð samfélagsins og fjölbreyttari stoðir efnahagslífsins. Unnið er að endurskoðun á starfsumhverfi vísinda og rannsókna og von á frumvarpi um heilindi í vísindarannsóknum.“
Hér á þessum vettvangi hefur því verið haldið fram að samstarf þessara þriggja ólíku flokka sé vel til þess fallið að skapa æskilegt og nauðsynlegt jafnvægi á stjórnmálavettvangi og í samfélaginu almennt.
Það hefur tekist á fyrsta ári stjórnarsamstarfsins. Næstu vikur reynir á þanþol þess þegar sverfur til stáls í kjaraviðræðum. Nýir forystumenn Eflingar stéttarfélags og Verslunarmannafélags Reykjavíkur (VR) haga sér að nokkru eins og strengjabrúður öfgafullra sósíalista þegar þeir boða ágæti stéttaátaka. Að tekist skuli á við þessa tímaskekkju hér núna þegar kaupmáttaraukning hefur verið meiri en nokkru sinni er til marks um að litlir jaðarhópar hafa komið ár sinni fyrir borð í fjölmennum samtökum launamanna. Umbjóðendur þessa forystufólks finna fyrir skaðsemi þess að fela því ábyrgð verði ekki samið um kaup og kjör innan þeirra marka sem þjóðarbúið og eðlileg framvinda þess þolir.
Undir lok afmælisgreinar sinnar vara formenn stjórnarflokkanna við öfga- og lýðskrumsflokkum og stjórnmálamönnum sem vilja „sundra og grafa undan þeim lýðræðislegu gildum sem hafa tryggt stórstígar framfarir í mannréttindamálum, hagsæld og öryggi“. Við þessar aðstæður sé mikilvægt „að sýna fram á að það er hægt að taka tillit til ólíkra sjónarmiða, miðla málum og vinna samhent að sameiginlegum markmiðum, þvert á flokka, samfélaginu öllu til heilla“.
Takist flokkunum þetta verður samstarf þeirra þjóðinni til heilla.
II.
Að kvöldi þriðjudags 20. nóvember 2018 komu sex þingmenn saman í Klaustri, veitingastað skammt frá Alþingishúsinu. Þetta voru fjórir forystumenn Miðflokksins: Sigmundur Davíð Gunnlaugsson flokksformaður, Gunnar Bragi Sveinsson, fyrsti varaformaður og þingflokksformaður, Anna Kolbrún Árnadóttir, annar varaformaður, og Bergþór Ólason, varaformaður þingflokks. Þá voru þarna tveir forystumenn þingflokks Flokks fólksins: Ólafur Ísleifsson þingflokksformaður og Karl Gauti Hjaltason, varaformaður þingflokks.
Bára Halldórsdóttir sem var stödd í Klaustri fyrir tilviljun tók upp samtalið með leynd í 3 klst. og 41 mínútu. Í samtali við Stundina 7. desember kom fram að henni blöskraði svo níðangurslegt tal þingmannanna um konur og fatlað fólk að hún notaði farsíma sinn sem upptökutæki. Sjálfri sér lýsir hún sér sem samkynhneigðri og öryrka.
Að kvöldi miðvikudags 28. nóvember birtust bútar af samtalinu á vefsíðum DV og Stundarinnar með mynd af hluta þingmannanna. Síðan rúllaði málið af stað og skildi eftir sig pólitískt svöðusár.
Fyrir utan að tala niður til kvenna með skítlegum orðum voru tvö mál þingmönnunum ofarlega í huga.
Í fyrsta lagi vildu Miðflokksmenn reyna að fá Karl Gauta og Ólaf til að ganga til liðs við sig. Virtist Ólafi standa til boða að verða þingflokksformaður Miðflokksins í stað Gunnars Braga.
Í öðru lagi minnti Gunnar Bragi á að hann hefði skipað Árna Þór Sigurðsson, þáv. þingmann VG, sendiherra samtímis Geir H. Haarde, fyrrv. forsætisráðherra og formanni Sjálfstæðisflokksins. Þetta hefði hann gert til að skapa frið um skipun Geirs og tekist það. Hann hefði rætt málið við Bjarna Benediktsson, formann Sjálfstæðisflokksins. Gunnar Bragi gaf til kynna að hann ætti inni hjá sjálfstæðismönnum að þeir skipuðu sig sendiherra. Sigmundur Davíð tók undir þau orð. Bjarni Benediktsson og Guðlaugur Þórðarson utanríkisráðherra hafa afdráttarlaust hafnað því að Gunnar Bragi eigi eitthvað inni hjá sjálfstæðismönnum varðandi stöðuveitingar.
Birting á samtölum þingmannanna og einkum niðrandi ummæli þeirra um konur vöktu hneykslun og reiði fimmtudaginn 29. nóvember. Steingrímur J. Sigfússon, forseti alþingis, sagði á ruv.is:
„Mér líður mjög illa. Mér finnst þetta hryllilegur atburður […] Þannig að þetta er óskaplega dapur dagur.“
III.
Að kvöldi fimmtudagsins 29. nóvember var árlegt kvöldverðarboð forseta Íslands fyrir alþingismenn. Hvorki Gunnar Bragi Sveinsson né Bergþór Ólason, orðljótustu mennirnir á fundi sexmenninganna, sóttu veisluna. Vildu þeir hlífa samstarfsmönnum við návist sinni. Föstudaginn 30. desember boðuðu þeir tveir fjarveru á nefndarfundum.
Bar þetta vott um að í hópi samstarfsmanna á þingi væru þeir illa séðir. Sama viðhorf var innan þeirra eigin flokka.
Inga Sæland, formaður Flokks fólksins, birti eftirfarandi yfirlýsingu á vefsíðu flokksins föstudaginn 30. nóvember:
„Í ljósi alvarlegs trúnaðarbrests sem upp er kominn í þingflokki Flokks fólksins ákvað stjórn flokksins á nýafstöðnum fundi sínum í dag, að vísa þingmönnum flokksins þeim Karli Gauta Hjaltasyni og Ólafi Ísleifssyni úr Flokki fólksins, sbr. samþykktir flokksins grein 2.6 en þar segir: „Sé félagsmaður staðinn að því, að vinna gegn meginmarkmiðum og hagsmunum Flokks fólksins, skal hann sviptur félagsaðild og skal það gert á stjórnarfundi með auknum meirihluta atkvæða og félagsmanni tilkynnt það formlega“. Stjórnin harmar þá rýrð sem þeir hafa kastað á Flokk fólksins, með óafsakanlegri þátttöku sinni á fundi með þingmönnum Miðflokksins á Klaustur-bar þann 20. nóv. sl. [Séra] Halldór Gunnarsson hefur sagt sig úr stjórn flokksins ásamt öðrum trúnaðarstörfum er hann gegndi.“
Karl Gauti og Ólafur voru ósáttir við brottreksturinn. Þeir sögðust ætla að starfa utan flokka á þingi. Halldór Gunnarsson sagði sig úr stjórn flokksins af því að hann vildi ekki reka þá félaga sína úr honum. Þeir hefðu ekki gerst sekir um óviðurkvæmilegt tal.
Inga Sæland sá hins vegar að Karl Gauti talaði niður til hennar. Hún áttaði sig einnig á því að þeir sátu þennan fund til að leggja á ráðin um andóf gegn henni, ef ekki beina uppreisn í samvinnu við Miðflokksmenn.
Lítið er spunnið í flokksformann sem bregst ekki við slíkum samblæstri.
IV.
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, formaður Miðflokksins, sendi flokkssystkinum sínum bréf föstudaginn 30. nóvember. Þar tilkynnti hann að Gunnar Bragi Sveinsson og Bergþór Ólason hefðu verið sendir í leyfi. Hann sagði þingmenn flokksins „miður sín yfir mörgum þeirra orða sem féllu í einkasamtölum sem gerð hafa verið opinber undanfarna daga“.
Vanlíðan viðkomandi þingmanna hefði verið mikil. Hann „hefði átt að stöðva“ fundinn í Klaustri.
Þá sagði flokksformaðurinn:
„Ég skammast mín fyrir að hafa ekki gert það en sök mín hvað þetta varðar er því miður miklu meiri en nemur þessum eina fundi. […] Ég hef setið ótalsinnum með fulltrúum ólíkra flokka þar sem sambærilegar umræður hafa átt sér stað án þess að ég eða aðrir höfum stöðvað þær.“
Hafi Sigmundur Davíð setið marga fundi um menn og málefni þar sem orðbragð og hugarfar er á borð við það sem upptökurnar af kráarfundinum í Klaustri sýna ber það vott um stjórnmálastarf á fúnum grunni.
Hann hnykkir á og segir:
„Ég hef hlustað á þingmenn flestra flokka úthúða flokksfélögum sínum og nota orðbragð sem í sumum, jafnvel mörgum, tilvikum er enn grófara en það sem birst hefur að undanförnu. Þingmenn af báðum kynjum eiga þar í hlut og fórnarlömbin eru auk þess af báðum kynjum.“
Og enn segir flokksformaðurinn:
„Mér hefur þótt það til marks um einstaka hræsni þegar fólk sem maður hefur ítrekað heyrt segja hreint út sagt ógeðfellda hluti um félaga sína og grófustu brandara sem ég veit um stígur nú fram uppfullt af vandlætingu.“
Allt er þetta sagt til að skýra hvers vegna Gunnar Bragi og Bergþór Ólason áformi „að taka sér leyfi frá störfum. Iðrun þingmanna er mikil og einlæg og ég vona að þið getið með tímanum séð ykkur fært að veita fyrirgefningu,“ segir Sigmundur Davíð.
Þetta telur Sigmundur Davíð einnig duga sér til varnar og hann sitji áfram á þingi sem flokksformaður eins og það eina sem hafi gerst sé að hann hafi ekki slitið drykkjusamkvæmi þegar hæst stóð.
Birt hefur verið útskrift sem sýnir að Sigmundur Davíð flutti langt mál um innkomu sína í stjórnmálin að hvatningu Guðna Ágústssonar. Hve miklu skipti fyrir hann að kynnast Gunnari Braga, sem veitti honum ekki stuðning í fyrstu en hefði síðan ávallt staðið eins og klettur sér við hlið.
Erindi þessara pólitísku fóstbræðra við forystumenn í þingflokki Fólks flokksins var að fá þá til að standa með sér að mið-hægriflokki. Það væri dauðadæmt fyrir þá að vera í flokki undir forystu Ingu Sæland – þar köstuðu þeir hæfileikum sínum á glæ en nýttu þá til fulls í samstarfi innan Miðflokksins undir formennsku Sigmundar Davíðs.
V.
Þannig er ástandið í tveimur af fimm stjórnarandstöðuflokkunum þegar ríkisstjórnin fagnar eins árs afmæli.
Staðan í flokki Pírata er ekki góð. Agnes Bragadóttir birti fróðlega skýringu á henni á í Morgunblaðinu 28. september. Samstarfsmönnum Pírata á þingi finnst þeir „afskaplega erfiðir í samstarfi“. Þórhildur Sunna Ævarsdóttir, þingflokksformaður Pírata, og Halldóra Mogensen, varaformaður þingflokksins, sækja illa fundi formanna þingflokka með forseta alþingis og tilviljun virðist ráða hver kemur í þeirra stað. Agnes segir:
„Þetta hafi orðið til þess að þingmenn Pírata hafi á stundum ekki verið með á nótunum hvað varðar dagskrá þingsins og hleypt vissum óróa í þingsal af þeim sökum.“
Innan raða Pírata ríkir það sjónarmið að þingmenn þeirra séu ekki bundnir af sameiginlegum ákvörðunum á fundi þingforseta með formönnum þingflokka nema að gefnu skriflegu samþykki. Þetta endurspeglar ekki annað en óeiningu og vantraust milli Pírata sjálfra. Þeir hafa samþykkt að tilkynna forseta alþingis skriflega hvort þingflokkur þeirra og þingflokksformaður samþykki tillögu þingforseta, þetta lýtur meðal annars að tilhögun funda, lengd ræðutíma eða annarra slíkra hluta sem ákveða þarf til að tryggja framgang mála á þingi.
Þegar Agnes leitaði eftir áliti þingflokksformanna eða þeirra sem sitja í forsætisnefnd alþingis á þessu ráðslagi Pírata og ræðu Helga Hrafns, þingmanns þeirra, um það vildi enginn nema píratinn Jón Þór Ólafsson tjá sig; „Þeir töldu að slíkt væri einungis til þess fallið að stökkva olíu á eldinn og sögðust ekkert vilja segja, sem reitt gæti Pírata til reiði.“
Þetta orðalag bendir til þess að einhvers konar reiði- eða frekjustjórn Pírata ráði máli manna í Alþingishúsinu. Fólk hafi fengið svo upp í kok af yfirgengilegri framgöngu að það þegi til að halda friðinn.
Að þetta andrúmsloft skapist á þjóðþinginu er stóralvarlegt. Rannveig Ernudóttir, varaborgarfulltrúi Pírata, sagði sig úr flokknum og vill hverfa úr borgarstjórnarflokki hans. Frá þessu sagði hún á FB föstudaginn 2. nóvember 2018. Þar stóð meðal annars:
„Undanfarnar vikur hef ég gefið Pírötum færi á að snúa frá meðvirkni með eineltishrottum sem notfæra sér strúktúr flokksins til að níða og hrekja burt fólk sem þau telja „ópírataleg“. En ekkert gerist. Aftur og aftur vinna hin freku og óheiðarlegu með óljósum ásökunum, heift og sjálfhverfum túlkunum á grunngildum Pírata. Eftir sitja þeir sem níðst er á ein og óstudd af þeim sem geta stigið inn. Ég hef virkilega vonað að hægt yrði að leiðrétta það sem hefur verið gert rangt, á hlut margra. En það gerðist ekki. Ég vonaði að Píratar væru hópurinn sem myndi aldrei vera rotinn að innan og myndu svo sannarlega standa upp ef það gerðist. En það gerðist ekki! Fólkið sem hagar sér með þessum hætti felur sig á bak við flatan strúktúr, en þetta er ekki flatur strúktúr, þetta er stjórnleysi og vanhæfni! Ofbeldistæki hinna freku!“
Eftir úrsögn Rannveigar Ernu hvarf Atli Þór Fanndal, pólitískur ráðgjafi Pírata, einnig úr flokknum. Hann tilkynnti þetta á FB 3. nóvemer 2018 og sagði:
„Ég varð fyrir hrottaleg einelti sem barn. Það hefur kennt mér að ekkert er til sem heitir hlutleysi gagnvart slíku. Kafkaeskt einelti er hugsanlega það ógeðslegasta sem fyrir finnst. Það er ekkert eins ógeðslegt og að upplifa einelti sem hluta af strúktúr. Kerfi sem virðast svo fullt af dysfúnksjón að það hunsar allt mannlegt og fær fólk til að upplifa sig smátt og valdalaus eru nú oftar en ekki hönnuð af mikilli natni og virka nákvæmlega eins og þeim er ætlað. […] Ég mun ekki starfa fyrir Pírata, veita neina ráðgjöf, vera í flokknum né kjósa hann eða styðja nema ég sjái áhrifafólk flokksins setja þeim sem standa að aðförinni stólinn fyrir dyrnar. Ítrekuðum ráðleggingum mínum um hvernig takast á við svona hegðun hefur ekki verið fylgt. Ég get ekki tengst hreyfingu sem setur kíkinn fyrir blinda augað gagnvart svona hegðun.“
Pírötum hefur gengið merkilega vel að halda þessum ágreiningi innan dyra hjá sér. Ástæðan er meðal annars sú að þetta er dæmigerður afkimaflokkur. Talsmenn hans láta eins og þeir séu í raun eins og pólitískir hvítvoðungar í samanburði við aðra. Það sé ekki unnt að tala um þá í sömu andrá og aðra vegna þess hve miklu betri, heiðarlegri og heilbrigðari en aðrir þeir séu.
Þetta kann að vera ástæðan fyrir því að ekki kemst í hámæli hér að Þórhildur Sunna Ævarsdóttir, formaður þingflokks Pírata, er kosin nefndarformaður á Evrópuráðsþinginu í Strassborg sem fulltrúi þingflokks jafnaðarmanna.
VI.
Þegar hugað er að málefnum sem sameina stjórnarandstöðuflokkana eru þau ekki auðgreinanleg. Undanfarnar vikur hefur 3. orkupakkamálið, það er hvort innleiða eigi þetta EES-mál í íslensk lög, borið hátt. Athygli vakti að Sigmundur Davíð og Gunnar Bragi hafa allt aðra afstöðu til málsins nú en þegar þeir sátu í ríkisstjórn sem forsætisráðherra og utanríkisráðherra. Þá unnu þeir að því að 3. orkupakkinn yrði EES-mál og Sigmundur Davíð ræddi við David Cameron, forsætisráðherra Bretlands, um ágæti þess að leggja sæstreng til að flytja raforku milli Íslands og Bretlands. Nú segjast þeir vera andvígir hvoru tveggja. Inga Sæland, formaður Flokks fólksins, er einnig andvíg innleiðingu 3. orkupakkans.
Í umræðum um afstöðu Íslendinga til EESsamstarfsins er stundum vakið máls á því að það yrði betri leið til samstarfs við ESB að gera tvíhliða samninga eins og EFTA-ríkið Sviss hefur gert. Það er mikill misskilningur að Íslendingar yrðu betur settir í stöðu Sviss. Þegar rætt er um hana horfa menn gjarnan framhjá því að allt aðrir stjórnarhættir ríkja í Sviss en hér á landi. Skal eitt nýlegt dæmi nefnt því til stuðnings.
Svissneskir kjósendur höfnuðu með miklum meirihluta í þjóðaratkvæðagreiðslu sunnudaginn 25. nóvember tillögu um „forgang svissneskra laga“. Alls sögðu 66,2% nei við tillögunni en 33,8% já. Kjörsókn var mikil á svissneskan mælikvarða við þjóðaratkvæðagreiðslur; 47,7%.
Lýðflokkurinn (SVP), hægriflokkur, stóð að baki tillögunni, sem fól í sér að alþjóðleg lagaákvæði vikju fyrir svissneskum lögum nema með mjög fáum undantekningum.
Í aðdraganda atkvæðagreiðslunnar sögðu stuðningsmenn tillögunnar að sjálfstæði Sviss og stjórnarhættir þjóðarinnar, reistir á beinu lýðræði, væru í hættu. Andstæðingar tillögunnar sögðu hana á hinn bóginn ógna stöðugleika, lífskjörum og trúverðugleika Svisslendinga sem þátttakenda í alþjóðasamstarfi.
Hefði tillagan hlotið samþykki kynni hún að hafa leitt til þess að Svisslendingar segðu sig frá alþjóðlegum skuldbindingum. Var jafnvel talið að með henni yrði vegið að mannréttindum. SVP hefur beitt sér fyrir ýmsum tillögum um málefni útlendinga og hafa sumar þeirra hlotið meirihlutastuðning. Flokkurinn nær að jafnaði minni árangri þegar hann snýr sér að hreinum innanlandsmálum.
Niðurstaðan að þessu sinni var meðal annars skýrð á þann hátt að hvað sem liði mikilli varðstöðu Svisslendinga um beint lýðræði hefðu þeir hafnað tillögunni um forgang svissneskra laga vegna þess að þeir vildu ekki spilla áliti sínu og lands síns út á við eða spilla fyrir útflutningi.
Hans-Ueli Vogt, þingmaður SVP og upphafsmaður tillögunnar, sagði úrslitin sýna „hægfara dauða beins lýðræðis“. Skýringar á að SVP tapaði í atkvæðagreiðslunni lytu meðal annars að því að flokkurinn væri kominn eins langt og honum væri fært á þeirri braut að vinna að einangrun Sviss. Eitt væri að vilja sporna við straumi útlendinga til landsins, annað að reisa lagamúra á öllum sviðum um landið.
Svo virðist sem andstæðingar 3. orkupakkans, sem er hér aðeins til umræðu af því að Ísland er EFTA-ríki í EES, vilji nota hann til að spilla almennt samstarfi okkar á EES-vettvangi, ef ekki beinlínis taka stefnuna út úr EES. Sé litið á efnislega hlið málsins eru andmælin gegn 3. orkupakkanum einskis virði, sé formlega hliðin hins vegar metin getur einhliða skammsýni við afgreiðslu málsins valdið sama tjóni hér og sagt var að kynni að hafa orðið í Sviss með því að samþykkja ofangreinda tillögu SVP-flokksins.
Þennan sama sunnudag, 25. nóvember, greiddu Svisslendingar atkvæði um tvær aðrar tillögur. Í fyrsta lagi um hvort veita ætti þeim sem kanna með leynd grun um sviksemi félagslegra bótaþega auknar heimildir til rannsókna og í öðru lagi um hvort banna ætti bændum að saga horn af kúm og geitum. Fyrri tillagan var samþykkt með 64,7% atkvæða en síðari tillagan var felld með 54,7% atkvæða.
Af vettvangi stjórnmálanna birtist í vetrarhefti Þjóðmála, 4. tbl. 2018. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.
