Tveir kunnustu hugsuðir jafnaðarstefnu okkar daga eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls, sem gaf út Kenningu um réttlæti (A Theory of Justice) árið 1971, og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty, sem gaf út Fjármagn á tuttugustu og fyrstu öld (Capital in the Twenty-First Century) árið 2014. Ég lagði það á mig á fyrir skömmu vegna verkefnis, sem ég hafði tekið að mér erlendis, að lesa aftur hin hnausþykku verk þeirra. Bók Rawls er 607 blaðsíður og Pikettys 793.

Mér fannst í senn fróðlegt og skemmtilegt að endurnýja kynni mín af þessum ritum og tók eftir mörgu, sem farið hafði fram hjá mér áður. Mig langar í tveimur greinum að deila nokkrum athugasemdum mínum með lesendum Þjóðmála.

Kenning Rawls um hyggindi, ekki réttlæti

Rawls og Piketty gera báðir ráð fyrir frjálsum markaði, en hvorugur sættir sig við þá tekjudreifingu, sem sprettur upp úr frjálsum viðskiptum, þar eð að hún verði ójöfn. Rawls setur fram hugvitsamlega kenningu. Hún er um, hvað skynsamir menn með eigin hag að leiðarljósi, en án vitneskju um eigin stöðu (til dæmis um áskapaða hæfileika sína, stétt eða kyn), muni semja um, eigi þeir að setja réttlátu ríki reglur.

Rawls leiðir rök að því, að þeir muni semja um tvær frumreglur. Hin fyrri kveði á um jafnt og fullt frelsi allra borgaranna, en hin seinni á um jöfnuð lífsgæða, þar sem tekjumunur réttlætist af því einu, að tekjur hinna verst settu verði sem mestar. Með öðrum orðum sættir Rawls sig við ójafna tekjudreifingu upp að því marki, að hún verði hinum fátækustu líka í hag.

Fyrri reglan, um jafnt og fullt frelsi allra borgara, tekur til kosningarréttar, málfrelsis, fundafrelsis og trúfrelsis, en ekki til atvinnufrelsis. Rök Rawls fyrir því eru, að nú á dögum sé svo mikið til af efnislegum gæðum, að þau séu mönnum ekki eins mikilvæg og ýmis frelsisréttindi. Hér virðist Rawls hins vegar vera að lauma eigin sjónarmiðum inn í niðurstöðuna, sem samningamennirnir um framtíðina eiga að komast að. Önnur andmæli blasa líka við.

Kenning Rawls er í rauninni ekki um réttlæti, heldur um hyggindi, sem í hag koma. Hann telur, að mennirnir á stofnþingi stjórnmála muni frekar hugsa um að verja sig gegn versta kosti en vonast eftir hinum besta. Þess vegna muni þeir reyna að tryggja sem best hag hinna verst settu. Þeir viti ekki nema þeir lendi í þeim hópi sjálfir. Þetta er auðvitað ekki óskynsamleg hugsun, en hún snertir lítt réttlæti, eins og það hefur venjulega verið skilið á Vesturlöndum.

Sjálfseign einstaklinga eðlileg

Rawls telur þá tekjudreifingu, sem sprettur upp úr frjálsum markaðsviðskiptum, óréttláta. Hágtekjumenn njóti þar til dæmis iðulega áskapaðra hæfileika sinna. Dreifing slíkra gæða hafi ekki verið eftir verðleikum, heldur tilviljun. Sumir fæðist hraustari, sterkari eða gáfaðri en aðrir. Hetjutenórinn hafi ekki unnið til raddar sinnar, heldur þegið hana frá náttúrunni. Menn geti auk þess aðeins notið þessara hæfileika sinna með öðru fólki, og þess vegna megi þeir einir og sjálfir ekki hirða allan afrakstur af þeim, heldur verði þeir að deila honum með hæfileikaminna fólki samkvæmt seinni réttlætisreglunni um jöfnuð lífsgæða.

Hér er ég í senn sammála og ósammála Rawls. Hann hefur rétt fyrir sér um, að menn hafa ekki unnið til hæfileika sinna, heldur hlotið þá í vöggugjöf. En eðlilegasta hugmyndin um frelsi er, að menn eigi sjálfa sig, en séu ekki eign annarra, þrælar. Af sjálfseign þeirra leiðir, að þeir eiga hæfileika sína og öðlast þá um leið tilkall til afrakstursins af þeim. Þótt þeir hafi ekki unnið til áskapaðra hæfileika sinna, hafa þeir unnið til afrakstursins af þeim. Erfitt er hvort sem er og jafnvel ókleift að gera greinarmun á þeim hluta virðisins, sem er gjöf náttúrunnar, og þeim hluta, sem er framlag einstaklingsins. Hvað er áskapað og hvað áunnið? Menn leggja misjafna rækt við hæfileika sína. Rétta ráðið til þess, að þeir þroski þá, er að leyfa öðrum að njóta þeirra með þeim gegn gjaldi, en þá hljótum við að hafna þeirri forsendu Rawls, að menn eigi ekki sjálfa sig að fullu. Auk þess fæ ég ekki séð, að aðrir hafi á einhvern hátt unnið til hæfileika þeirra, sem fæðast óvenjuhraustir, sterkir eða gáfaðir. Þeir taka ekki frá mannkyni, heldur bæta við.

Ójöfn tekjudreifing ekki nauðsynlega ranglát

Hvað er raunar óréttlátt við ójafna tekjudreifingu, ef menn eru fjár síns ráðandi? Setjum svo, að á Íslandi hafi komist á tekjudreifing D₁, sem þeir Rawls, Piketty og hinn íslenski lærisveinn þeirra og kallari Stefán Ólafsson telji réttláta. Nú komi gáfnaljósið og mælskusnillingurinn Milton Friedman til landsins, haldi fyrirlestur um atvinnufrelsi og selji inn á hann. 500 manns flykkist á fyrirlesturinn og greiði hver um sig 10.000 krónur í aðgangseyri. Við þetta hefur tekjudreifingin breyst í D₂, sem er ójafnari en D₁. Friedman er fimm milljónum krónum ríkari og 500 manns hver um sig 10.000 krónum fátækari. En hvar er ranglætið? Var einhver misrétti beittur? Ef til vill gramdist Stefáni, að fleiri sóttu fyrirlestur Friedmans en hans og voru reiðubúnir að greiða hærra verð fyrir, á sama hátt og Salieri gat ekki á heilum sér tekið vegna Mozarts, ef marka má kvikmyndina Amadeus. En fæstir hafa samúð með slíku sjónarmiði. Við þökkum flest fyrir snillinga í stað þess að kvarta undan, að þeir skyggi á meðalmenn.

Í þessari röksemd gegn kenningu Rawls notar bandaríski heimspekingurinn Robert Nozick dæmi af körfuknattleikskappanum Wilt Chamberlain, og löngu áður hafði landi hans, rithöfundurinn William Buckley, nefnt kylfuknattleiksmanninn Joe DiMaggio í því sambandi. Í endursögn sinni á röksemd Nozicks notar Þorsteinn Gylfason stórsöngvarann Garðar Hólm úr skáldsögu Laxness. En aðalatriðið er hið sama í öllum dæmunum: Á frjálsum markaði er tekjudreifing samkvæmt frjálsu vali. Menn fá til sín í hlutfalli við það, hversu margir velja þá, og þeir láta frá sér í hlutfalli við það, hverja þeir velja sjálfir. Hátekjumaðurinn er valinn af mörgum, lágtekjumaðurinn af fáum.

Rawls og aðrir vinstri sinnar keppast við að skipta ímynduðum kökum í sneiðar inni í bergmálsklefum háskóla. En úti í mannlífinu verður ekki gengið að neinum kökum vísum, nema bakaríin séu í fullum gangi, og það verða þau ekki, nema bakararnir fái umbun verka sinna.

Þrjár sænskar leiðir

Hvar er fátækt fólk best sett? spyr Rawls. Ef við svipumst um í heiminum, eins og hann er, þá verður eflaust mörgum starsýnt á Norðurlönd, ekki síst Svíþjóð. En margs er að gæta. Þegar norrænu hagkerfin fimm í Norðurálfu eru borin saman við norrænu sex hagkerfin í Vesturheimi, Alberta, Saskatchewan og Manitoba í Kanada og Minnesota og Suður- og Norður-Dakota í Bandaríkjunum, kemur í ljós, að meðaltekjur á mann eru almennt miklu hærri í amerísku löndunum. Munurinn er aðallega sá, að sumir eru miklu ríkari í amerísku hagkerfunum. Kjör hinna tekjulægstu eru svipuð. Tæki Svíþjóð upp á því að verða 51. ríki Bandaríkjanna, þá væri hún í röð tekjulægri ríkjanna.

Fróðlegt er og að bera saman meðaltekjur Svía í Svíþjóð og Bandaríkjamanna af sænskum uppruna, sem sjá má á 1. mynd.

Allt segir þetta sömu sögu: Lægsta tekjuþrepið er svipað á Norðurlöndum og á norðurslóðum Vesturheims, en tekjustiginn nær miklu lengra upp. Með öðrum orðum eru tækifærin miklu fleiri í Vesturheimi.

Sænsku leiðirnar eru líka þrjár, ekki ein. Upp úr miðri nítjándu öld náðu frjálshyggjumenn völdum í Svíþjóð og beittu sér fyrir víðtækum umbótum: Árin 1870–1936 óx sænskt atvinnulíf örast í heimi. Áður en jafnaðarmenn hrepptu völdin 1932 voru lífskjör orðin góð og tekjudreifing jöfn, eftir því sem þá gerðist.

Fyrsta sænska leiðin, frelsisleiðin, var fetuð árið 1870–1970: Svíar bjuggu við svipaða skatta og grannþjóðirnar og frjálst, opið hagkerfi. Horfið var af þeirri braut í tuttugu ár, 1970–1990, skattar stórþyngdir og atvinnulíf hneppt í fjötra. Þetta hafði fyrirsjáanlegar afleiðingar: Framkvæmdamenn fluttust brott, störf sköpuðust aðeins í opinbera geiranum, fjölmennir hópar völdu bætur í stað vinnu.

Þegar allt var komið í óefni sneru Svíar við blaðinu, juku atvinnufrelsi og lækkuðu skatta. Þriðja sænska leiðin hefur verið farin frá 1990.

Argentína og Ástralía

Berum síðan saman Argentínu og Ástralíu, sem ættu um margt að eiga samleið. Löndin eru stór, bæði á suðurhveli jarðar, með svipað loftslag og svipaðar auðlindir. Þau eru bæði að langmestu leyti byggð innflytjendum frá Evrópu. Árið 1900 öðlaðist Ástralía sjálfstæði innan breska samveldisins, en Argentína hafði þá lengi verið sjálfstætt ríki. Þá voru lífskjör svipuð í þessum tveimur löndum og þau þá á meðal ríkustu landa heims. Menn þurfa ekki að ganga lengi um götur Góðviðru, Buenos Aires, til að sjá, hversu auðug Argentína hefur verið í upphafi tuttugustu aldar.

Á tuttugustu öld hallaði undan fæti í Argentínu. Það er eina land heims, sem taldist þróað árið 1900 og þróunarland árið 2000. Árið 1950 voru þjóðartekjur á mann í Argentínu 84% af meðalþjóðartekjum í löndum Efnahags- og framfarastofnunarinnar, OECD. Árið 1973 var hlutfallið komið niður í 65% og árið 1987 í 43%.

Napur sannleikur virðist vera í þeirri sögu, að fyrst hafi Guð skapað Argentínu, en þegar hann sá, hversu örlátur hann hafði verið, ákvað hann til mótvægis að skapa Argentínumenn. Auðvitað varð landið illa úti í heimskreppunni á fjórða áratug, en svo var og um Ástralíu. Árið 2016 voru þjóðartekjur á mann í Ástralíu rösklega tvöfalt hærri en í Argentínu, eins og sést á 2. mynd.

Hvað olli? Skýringarnar eru einfaldar. Órói var löngum í landinu og hagkerfið í ójafnvægi. Hvort sem lýðskrumarar eða herforingjar voru við völd, var fylgt tollverndarstefnu og reynt að endurdreifa fjármunum. Vindar frjálsrar samkeppni fengu ekki að leika um hagkerfið, og þegar endurdreifing fjármuna varð ríkissjóði um megn, voru prentaðir peningar, en það olli verðbólgu og raskaði enn jafnvægi. Argentína er skólabókardæmi um afleiðingarnar af því að eyða orkunni í að skipta síminnkandi köku í stað þess að mynda skilyrði fyrir blómlegum bakaríum.

Jamaíka og Singapúr

Ekki er síður fróðlegt að bera saman Jamaíku og Singapúr. Bæði löndin eru eyjar í hitabeltinu og fyrrverandi nýlendur Breta. Jamaíka öðlaðist sjálfstæði árið 1962, en Singapúr var nauðugt rekið úr Malasíu árið 1965. Þá voru þjóðartekjur á mann örlitlu hærri á Jamaíku en í Singapúr. En atvinnulíf óx hratt næstu áratugi í Singapúr og lítið sem ekkert á Jamaíku. Árið 2017 var svo komið, að þjóðartekjur á mann voru tíu sinnum hærri í Singapúr en á Jamaíku, eins og sést á 3. mynd.

Skýringin á velgengni Singapúr er einföld. Hagkerfið er eitt hið frjálsasta í heimi. Jafnframt stuðla siðir og venjur íbúanna, sem langflestir eru kínverskrar ættar, að veraldlegri velgengni. Lögð er áhersla á fjölskyldugildi, iðjusemi, sparsemi og hagnýta menntun. Það er eins og íbúarnir hafi allir tileinkað sér boðskapinn í frægri bók Samuels Smiles, Hjálpaðu þér sjálfur (sem kom út á íslensku 1892 og hafði holl áhrif á margt framgjarnt æskufólk).

Að sama skapi eru til menningarlegar skýringar á gengisleysi Jamaíkubúa. Þar var stundað þrælahald fram á nítjándu öld, en við það hljóp óáran í mannfólkið. Þjóðskipulagið einkennist af sundurleitni og óróa, en ekki sömu samleitni, samheldni og sjálfsaga og í Singapúr.

Aðalatriðið er þó, að á Jamaíku er hagkerfið ófrjálst. Sósíalistar hrepptu völd á áttunda áratug og héldu þeim lengi. Þeir hnepptu íbúana í ósýnilega skriffinnskufjötra. Afar erfitt er að stofna og reka fyrirtæki á þessu eylandi. Fjármagn er illa skilgreint og lítt hreyfanlegt. Frumkvöðlar eru lítils metnir. Talið er, að rösklega helmingur af hugsanlegum arði þeirra hverfi í fyrirhöfn við að fylgja flóknum skattareglum. Kostnaður við að skrá fasteignir á Jamaíka er að meðaltali um 13,5% af virði þeirra, en í Bandaríkjunum er sambærileg tala 0,5%. Í Singapúr er fjármagn hins vegar kvikt og vex eðlilega. Þar er fátækt því orðin undantekning, ekki regla.

Hvar eru hinir verst settu best settir?

Nú kunna einhverjir að segja, að slík einstök dæmi séu sérvalin. Almennara og víðtækara svar þurfi við spurningu Rawls: Við hvers konar skipulag er hagur hinna verst settu líklegur til að verða sem bestur? Ef til vill er kerfisbundnasta svarið fólgið í hinni alþjóðlegu vísitölu atvinnufrelsis, sem Fraser-stofnunin í Kanada mælir á hverju ári með aðstoð valinkunnra sérfræðinga.

Í mælingunni 2018 var stuðst við tölur frá 2016. Mælt var atvinnufrelsi í 123 löndum. Hagkerfi Hong Kong, Singapúr, Nýja-Sjálands, Sviss og Írlands reyndust hin frjálsustu í heimi, og ófrjálsust voru hagkerfi Venesúela, Líbíu, Argentínu, Alsírs og Sýrlands (en áreiðanlegar tölur eru ekki til um hagkerfi Kúbu og Norður-Kóreu). Ef hagkerfum heims var skipt í fjóra hluta, þá kom í ljós sterk fylgni milli góðra lífskjara og víðtæks atvinnufrelsis. Meðaltekjur á mann í frjálsasta fjórðungnum voru $40.376, en í hinum ófrjálsasta $5.649 (í Bandaríkjadölum ársins 2011). Í frjálsustu hagkerfunum voru lífslíkur enn fremur lengri, heilsa betri og fátækt minni en í hinum fjórðungunum.

Rawls hefur þó mestan áhuga á hinum verst settu. Þar eru tölurnar líka afdráttarlausar. Meðaltekjur á mann í 10% tekjulægstahópnum í frjálsasta fjórðungnum voru $10.660, en $1.345 í ófrjálsasta fjórðungnum. Með öðrum orðum voru kjör hinna tekjulægstu í frjálsasta fjórðungnum ($10.660) nær tvöfalt betri en meðaltekjur í ófrjálsasta fjórðungnum ($5.649). Þetta er sýnt á 4. mynd.

Fátæklingur í frjálsu hagkerfi lifir miklu betra lífi en meðalmaður í ófrjálsu hagkerfi. Niðurstaðan er ótvíræð: Jafnvel þótt við myndum samþykkja þá reglu Rawls, að ójöfn tekjudreifing réttlættist af því einu, að hagur hinna verst settu yrði við hana betri en ella, veitir reynslan sterka vísbendingu um, að við myndum velja frjálst hagkerfi, samkeppni og séreign.

Útúrdúr um Márusarland

Þegar ég skoðaði mælinguna á atvinnufrelsi, rak ég augun í þá óvæntu staðreynd, að í Márusarlandi, eins og kalla mætti Mauritius, stendur eitt af tíu frjálsustu hagkerfum heims. Landið er eyjaklasi langt undan austurströnd Afríku og heitir eftir Márusi af Nassau, ríkisstjóra Hollands á öndverðri sautjándu öld, en Hollendingar réðu um skeið klasanum. Seinna varð hann bresk nýlenda. Margir íbúanna eru afkomendur indverskra verkamanna, sem fluttir voru til landsins á nýlendutímanum.

Þegar íbúar eyjaklasans kröfðust sjálfstæðis eftir miðja tuttugustu öld hafði Bretastjórn nokkrar áhyggjur af því, að þeir gætu ekki staðið á eigin fótum. Árið 1961 komst breski hagfræðingurinn James E. Meade, sem var ákveðinn jafnaðarmaður og fékk síðar Nóbelsverðlaun í hagfræði, að þeirri niðurstöðu í skýrslu til nýlendustjórnarinnar, að framtíðarhorfur landsins væru dapurlegar. Márusarland gæti lokast inni í þeirri gildru fólksfjölgunar án hagvaxtar, sem oft er kennd við breska prestinn Malthus. Bresk-indverski rithöfundurinn V. S. Naipaul ferðaðist nokkrum árum síðar um Márusarland og skrifaði í nokkrum lítilsvirðingartón, að það væri „yfirfull þrælakista“, sem allir vildu losna út úr. „Það var á Márusarlandi, sem dodo-fuglinn týndi niður listinni að fljúga.“ Naipaul átti eftir að fá Nóbelsverðlaun í bókmenntum.

Eftir að Márusarland varð sjálfstætt árið 1968, var um skeið órói í landinu. En þótt stjórnmálabaráttan væri hörð náðist samkomulag um að auka atvinnufrelsi verulega og laða erlenda fjárfesta til landsins. Hagkerfið var hið 59. frjálsasta í heiminum árið 1980, en hið 8. árið 2016. Að vonum hefur hagur íbúanna vænkast síðustu áratugi, ólíkt því sem er í flestum öðrum Afríkuríkjum. Meðaltekjur í Márusarlandi árið 2017 voru samkvæmt tölum Alþjóðabankans $10.500, en það var nálægt meðaltekjum í heiminum öllum, $10.700. Meðaltekjur í Afríku voru hins vegar miklu lægri, ekki nema $1.800. Eyðingarmáttur náttúrunnar olli því, að dodo-fuglinn dó út, en sköpunarmáttur kapítalismans varð til þess, að Márusarland lifnaði við.

Sósíalismi í einu landi

Ég hef bent hér á nokkra annmarka á kenningu Rawls og mun í seinni grein minni snúa mér að boðskap Pikettys. En um báða þessa hugsuði gildir, að þeir verða að gera ráð fyrir lokuðu hagkerfi, „sósíalisma í einu landi“. Rawls getur ekki látið neina verulega endurdreifingu tekna ná til allra jarðarbúa, því að hún yrði sérhverju vestrænu ríki um megn. Til dæmis bjó árið 2017 einn milljarður manna á fátækasta svæði heims, í sólarlöndum Afríku (sunnar Sahara). Meðaltekjur þar voru 1.574 dalir. Í Bandaríkjunum bjuggu hins vegar 325 milljónir manna, og námu meðaltekjur þeirra 59.531 dal. Þess vegna takmarkar Rawls endurdreifinguna við vel stætt vestrænt ríki.

Hann lokar augunum, reynir að hugsa sér Réttláta niðurstöðu, án þess að sérhagsmunir trufli, en þegar hann opnar augun aftur, blasir við skipulag, sem líkist helst Cambridge í Massachusetts, þar sem hann bjó sjálfur: frjálst markaðskerfi í bjargálna ríki með nokkurri endurdreifingu fjármuna. Örsnauðir íbúar Haítí og Kongó koma ekki til álita.

Piketty krefst ofurskatta á miklar eignir og háar tekjur, svo að fjármagn hlaðist ekki upp í höndum fámenns hóps. En slíkir ofurskattar verða að vera alþjóðlegir (nema auðvitað fjármagnsflutningar milli landa séu bannaðir). Annars flytjast eignafólk og hátekjumenn frá háskattalöndum til lágskattalanda. Það er þessi hópur, sem greiðir mestalla skatta og stendur undir endurdreifingu. Til dæmis greiddi tekjuhæsti fimmtungurinn í Bandaríkjunum að meðaltali 57.700 dölum meira í skatta árið 2013 en hann fékk til baka frá ríkinu, næsttekjuhæsti fimmtungurinn 2.600 dölum meira, en hinir þrír fimmtungarnir fengu meira frá ríkinu en þeir lögðu til þess. Þetta er kjarninn í skáldsögu Ayn Rand, Undirstöðunni, sem komið hefur út á íslensku: Setjum svo, að þeir, sem skapa verðmæti, til dæmis frumkvöðlar og afburðamenn, þreytist á að deila afrakstrinum með öðrum, sem ekkert skapa og lifa á öðrum. Hvað gerist, ef þeir ákveða að hafa sig þegjandi og hljóðalaust á brott? Gæsirnar, sem verpa gulleggjunum, kunna að vera fleygar. Rawls og Piketty verða að vængstýfa þær, en þá má vera, að þær hætti að varpa gulleggjunum.

Höfundur er stjórnmálafræðiprófessor við Háskóla Íslands.

Greinin birtist í vorhefti Þjóðmála, 1. tbl. 2019. Heimildarskrá má finna í prentútgáfu. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.