Tveir kunnustu hugsuðir jafnaðarstefnu okkar daga eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls, sem birti Kenningu um réttlæti (A Theory of Justice) árið 1971, og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty, sem gaf út Fjármagn á tuttugustu og fyrstu öld (Capital in the Twenty-First Century) árið 2014.1
Ég lagði það á mig fyrir skömmu vegna verkefnis, sem ég hafði tekið að mér erlendis, að lesa aftur hin hnausþykku verk þeirra.2 Bók Rawls er 607 blaðsíður og Pikettys 793. Í síðasta hefti Þjóðmála rýndi ég í kenningu Rawls, en sný mér nú að boðskap Pikettys.
Mannauður, lífeyrissjóðir og ríkisafskipti
Boðskapurinn er í stystu máli þessi: Þar eð arður af fjármagni vex oftast hraðar en atvinnulífið í heild sinni, verða hinir ríku sífellt ríkari og öðlast óeðlileg ítök. Óheftur kapítalismi leiðir til ójafnari dreifingar tekna og eigna en góðu hófi gegnir. Vitnar Piketty í rækilegar rannsóknir sínar og samstarfsmanna sinna á tekju- og eignaþróun víða á Vesturlöndum. Hann vill bregðast við með alþjóðlegum ofursköttum, 80% hátekjuskatti og 5% auðlegðarskatti.
Nú blasir einn galli á kenningu Pikettys við. Hann undanskilur það fjármagn, sem ef til vill er mikilvægast, en það er mannauður (human capital). Það felst í þekkingu manna, kunnáttu, þjálfun og leikni. Þótt menn eigi vissulega misjafnlega mikið af mannauði, dreifist hann þó eflaust jafnar um atvinnulífið en annað fjármagn: Hefur hver sér til ágætis nokkuð. Enn fremur verður að minna á, að nú á dögum er verulegt fjármagn í höndum lífeyrissjóða frekar en einkaaðila. Eignir lífeyrissjóða námu árið 2017 til dæmis 183% af landsframleiðslu í Hollandi og 152% á Íslandi.3
Þegar Piketty fullyrðir, að óheftur kapítalismi leiði til ójafnrar tekjudreifingar, horfir hann líka fram hjá þeim ríkisafskiptum, sem auka beinlínis á hana. Eitt dæmi er tollar og framleiðslukvótar, sem gagnast fámennum hópum, en bitna á neytendum. Þá má nefna ýmsar opinberar takmarkanir á framboði vinnuafls, sem gera til dæmis læknum, endurskoðendum, hárgreiðslumeisturum og pípulagningamönnum kleift að hirða einokunarhagnað.
Þriðja dæmið er skráning einkaleyfa og vernd höfundarréttar: Auður Bills Gates myndaðist ekki síst vegna einkaleyfa, og Agatha Christie og J. K. Rowling urðu ríkar af höfundarrétti (svo að ekki sé minnst á Piketty sjálfan). Minna má og á niðurgreidda þjónustu við efnað fólk, sem umfram aðra sækir tónleika og sendir börn sín í háskóla.4 Tekjudreifingin verður líka ójafnari við það, er eigendur og stjórnendur fjármálafyrirtækja fá að hirða gróðann, þegar vel gengur, en senda skattgreiðendum reikninginn, þá er illa fer, eins og sást erlendis í síðustu fjármálakreppu.5
Velmegun blessun, ekki böl
Munurinn á Rawls og Piketty er að Rawls hefur áhyggjur af fátækt, en Piketty af auðlegð. Er skoðun Rawls ekki heilbrigðari? Fátækt er böl, en auðlegð blessun. Sum okkar geta sofið á næturnar, þótt öðrum gangi vel. En ef til vill var þess ekki að vænta, að Piketty gerði fátækt að neinu aðalatriði, því að mjög hefur dregið úr henni í heiminum síðustu áratugi. Samkvæmt nýlegri skýrslu Alþjóðabankans bjó röskur þriðjungur mannkyns við sára fátækt eða örbirgð árið 1990. Aldarfjórðungi síðar, árið 2015, var þessi tala komin niður í einn tíunda hluta mannkyns.6
Hundruð milljóna Kínverja hafa brotist úr fátækt til bjargálna vegna þess, að Kína ákvað upp úr 1980 að tengjast alþjóðakapítalismanum. En hagkerfið á meginlandi Kína er aðeins eitt af fjórum kínverskum hagkerfum. Lífskjarabætur hafa orðið miklu meiri í þeim þremur kínversku hagkerfum, sem reist eru á ómenguðum kapítalisma.
Árið 2017 var landsframleiðsla á mann 57.700 Bandaríkjadalir í Singapúr, 46.200 í Hong Kong og 24.300 í Taívan, en aðeins 8.800 í Kína.7 Og frjálsu kínversku hagkerfin þrjú sluppu við ofsakommúnisma Maós, en í hungursneyðinni vegna „Stóra stökksins“ í Kína 1958–1962 týndu um 44 milljónir manna lífi.8
Talnarunur um tekjur mega síðan ekki dylja þá staðreynd, að lífið er almennt orðið miklu þægilegra. Kjör fátæks fólks eru nú jafnvel um margt betri en kjör ríks fólks fyrir tveimur öldum vegna bíla, vatnslagna, húshitunar og húskælingar, ísskápa, síma, netsambands, ódýrra flugferða og ótal annarra lífsgæða. Venjulegur launþegi vann fyrir 186 ljósastundum (Lumen-stundum) á öndverðri nítjándu öld, en fyrir 8,4 milljónum árið 2018.9 Lífið er ekki aðeins orðið betra, heldur lengra. Árið 1751 voru lífslíkur við fæðingu 38 ár í Svíþjóð, en árið 2016 82 ár. Árið 1838 voru lífslíkur við fæðingu 33 ár á Íslandi, en árið 2016 hinar sömu og í Svíþjóð, 82 ár.10 Heilsa hefur batnað og menntun aukist. Árið 1950 hafði um helmingur mannkyns aldrei gengið í skóla. Árið 2010 var þessi tala komin niður í einn sjöunda hluta mannkyns.11 Allt skiptir þetta máli í umræðum um auð og eklu.
Tekjuhópar ósambærilegir við farrými á skipi
Í doðranti sínum víkur Piketty að feigðarför farþegaskipsins Titanic árið 1912 og segir, að stéttaskiptingin um borð hafi endurspeglað stéttaskiptinguna í Bandaríkjunum. Þótt hinn auðugi og ógeðfelldi Hockley hafi verið hugsmíð James Camerons, hefði hann getað verið til.12
Þessi líking Pikettys er þó hæpin. Farþegar um borð í skipi hafa keypt miða hver á sitt farrými, svo að segja má, að þeir verðskuldi hver sinn stað. Líklega voru miðarnir á þriðja farrými á Titanic einmitt ódýrari, af því að gestirnir á fyrsta farrými greiddu hátt verð fyrir sína miða. Farþegar á skipi geta sjaldnast flust milli farrýma. En í Bandaríkjunum fyrir 1914 braust fjöldi manns með dugnaði og áræðni úr fátækt í bjargálnir, eins og dæmi milljóna örsnauðra innflytjenda sýndi.
Hinn ógeðfelldi Hockley var ekki til. Hann var hugsmíð. En margir raunverulegir auðmenn voru farþegar á Titanic. Tveir þeirra, Benjamin Guggenheim og John Jacob Astor IV, neituðu að fara um borð í björgunarbáta, fyrr en allar konur og börn hefðu komist þangað. Báðir fórust með skipinu. Ida og Isidor Strauss, sem áttu vöruhúsakeðjuna Macy’s, voru einnig farþegar. Ida neitaði að stíga niður í björgunarbát án manns síns. Hún vildi eins og Bergþóra forðum heldur deyja í faðmi manns síns. Fátækur skipverji, George Symons, varð hins vegar alræmdur, þegar honum var falin umsjá björgunarbáts, sem tók fjörutíu manns. Hann hleypti þangað sex öðrum skipverjum og fimm farþegum af fyrsta farrými, en lagði síðan frá.13 Fátækir menn þurfa ekki að vera betri en ríkir. Manngæska skiptist eftir öðru lögmáli en auður og ekla.
Fjármagn: Hreyfing frekar en upphleðsla
Piketty telur, að við óheftan kapítalisma hafi fjármagn tilhneigingu til að hlaðast upp: Það vaxi oftast hraðar en atvinnulífið í heild.
En er þetta rétt? Er fjármagnið óbifanlegt?
Bandaríska tímaritið Forbes birtir árlega lista um ríkustu milljarðamæringa heims. Árið 1987 voru sex af tíu efstu japanskir, aðallega eigendur fasteigna. Auður þeirra er nær allur horfinn. Hinir sænsku Rausing-bræður, sem voru í sjötta sæti, ávöxtuðu fé sitt betur, en þó aðeins um 2,7% á ári. Reichmann-bræður, sem voru í sjöunda sæti, urðu síðar gjaldþrota, þótt einn þeirra ætti eftir að efnast aftur. Kanadíski kaupsýslumaðurinn Kenneth Ray Thomson náði besta árangri á meðal hinna tíu ríkustu í heimi. Hann ávaxtaði fé sitt þó ekki nema um 2,9%. Hagvöxtur er oft meiri.14
Síðasti listi Forbes er frá 2018. Nú eru sjö af tíu efstu auðkýfingunum bandarískir, og sköpuðu flestir þeirra auð sinn sjálfur, þar á meðal Jeff Bezos í Amazon, Bill Gates í Microsoft, Mark Zuckerberg í Facebook og fjárfestirinn Warren Buffett. Nú eru um tveir þriðju hlutar allra milljarðamæringanna á listanum menn, sem hafa skapað auð sinn sjálfir.15 Þessi þróun er enn skýrari, þegar árlegur listi Lundúnablaðsins Sunday Times um þúsund ríkustu menn Bretlands er skoðaður. Árið 2018 höfðu hvorki meira né minna en 94% þeirra orðið auðugir af eigin rammleik. Þegar sá listi var fyrst birtur 1989, átti það aðeins við um 43% þeirra.16 Þá voru dæmigerðir auðmenn landeigendur, sem skörtuðu aðalstitli. Nú er öldin önnur.
Piketty kann að hafa rétt fyrir sér um, að hlutur auðmanna í heildartekjum sé nú stærri en áður, þótt kjör hinna fátækustu hafi vissulega um leið stórbatnað. En það er vegna þess, að heimskapítalisminn hefur gert þeim kleift að skapa auð, sem ekki var til áður. Þetta eru framkvæmdamenn og frumkvöðlar, skapendur auðs, ekki erfingjar. Og þótt hinir ríku hafi orðið ríkari, hafa hinir fátæku líka orðið ríkari.
Balzac: Auðurinn fallvaltur
Piketty heldur því fram, að vegna stjórnlausrar upphleðslu auðs í fárra höndum sé þjóðskipulagið nú að verða svipað því, sem var á fyrri hluta 19. aldar, þegar dreifing tekna og eigna var mjög ójöfn. Vitnar hann óspart í skáldsögu Honorés de Balzacs, Föður Goriot, máli sínu til stuðnings.17 Þegar sú saga er hins vegar lesin, sést, að hún er ekki um það, að auðurinn festist í höndum einstakra manna, heldur einmitt um hitt, hversu fallvaltur hann sé. Goriot var auðugur kaupmaður, sem elskaði dætur sínar tvær út af lífinu og hafði afhent þeim nær allt sitt fé. Hann er dæmi um mann, sem lætur ástríður ráða, ekki fégirnd. Dætur hans, sem giftust aðalsmönnum, eru báðar í fjárhagsvandræðum, því að friðlar þeirra eru þurftafrekir, en eiginmennirnir naumir á fé. Grípur önnur þeirra til þess óyndisúrræðis að hnupla ættardýrgripum eiginmannsins og selja.
Aðalsöguhetjan, sem býr á sama fátæklega gistiheimilinu og Goriot gamli, hinn ungi og metnaðargjarni Eugène de Rastignac, lifir langt umfram efni. Piketty vitnar óspart í ræðu, sem dularfullur náungi á gistiheimilinu, Vautrin, heldur yfir Rastignac um, hvernig hann eigi að öðlast frama með því að brjóta öll boðorð. En Vautrin hafði sjálfur fórnað starfsframa sínum fyrir myndarlegan afbrotamann, sem hann hafði lagt ást á (og er þetta ein fyrsta lýsingin í franskri skáldsögu á samkynhneigð). Vautrin er að lokum handtekinn fyrir ýmsa glæpi og getur því varla talist heppilegur kennari um það, hvernig eigi að safna auði og öðlast frama.
Í lok ræðu sinnar segir Vautrin, að á bak við illskýranleg auðæfi leynist jafnan einhver óupplýstur glæpur, sem eigi eftir að gleymast.18 Mario Puzo, höfundur Guðföðurins, einfaldaði síðar þessi orð: „Afbrot eru að baki öllum stórauðæfum.“19
Er sú afdráttarlausa fullyrðing miklu hæpnari en hin, sem Balzac lagði í munn Vautrins. Hvað sem því líður, er skáldsagan Faðir Goriot ekki um auð, heldur andstæður auðs og eklu. Langflestar söguhetjurnar líða fyrir skort á auði.
Frumburðarréttur ekki lengur í gildi
Piketty vitnar líka í skáldsögu Jane Austen, Visku og viðkvæmni (Sense and Sensibility), sem gerist í lok átjándu aldar.20 En sú saga styður ekki heldur hugmyndir Pikettys. Flestir þekkja hana eflaust af verðlaunamynd Emmu Thompson. Hún er um Dashwood-systurnar þrjár, sem standa skyndilega uppi tekjulágar og eignalitlar, eftir að faðir þeirra fellur frá og eldri hálfbróðir þeirra efnir ekki loforð um að sjá fyrir þeim. Hrekjast þær ásamt móður sinni af óðalinu, þar sem þær höfðu alist upp. En þetta segir okkur ekkert um þá tekjudreifingu samkvæmt frjálsu vali á markaði, sem Piketty hefur þyngstar áhyggjur af, heldur sýnir aðeins, hversu ranglátur frumburðarréttur var, þá er elsti sonur erfði ættaróðal óskipt.21 Þetta sýnir líka, hversu ranglátt það var, þegar stúlkur nutu ekki erfða til jafns við syni. Nú á dögum eru báðar þessar ranglátu reglur fallnar úr gildi.
Leiða má þetta í ljós með hinum kunna Ginimælikvarða á tekjudreifingu. Þegar einn aðili í hóp hefur allar tekjurnar, er Gini-stuðullinn 1, en þegar allir í honum hafa sömu tekjur, er hann 0.22 Hefðu Dashwood-systurnar erft sama hlut og hálfbróðir þeirra, eins og verið hefði á okkar dögum, þá hefði Gini-stuðullinn um tekjur þeirra eða eignir verið 0. En af því að hálfbróðirinn erfði allt einn, var stuðullinn 1.
Elsta Dashwood-systirin, Elinor, er skynsöm og jarðbundin, en systir hennar, Marianne, lætur iðulega tilfinningarnar ráða. Marianne verður ástfangin af hinum glæsilega John Willoughby, sem lætur fyrst dátt við hana, en kvænist síðan til fjár, eftir að hann hafði sólundað arfi sínum, og er það eitt dæmið af mörgum úr skáldsögum Balzacs og Austen um fallvelti auðsins. Allt fer þó vel að lokum. Marianne lætur skynsemina ráða, og þær Elinor giftast mönnum, sem þær treysta. Nú á dögum hefðu þær haldið út á vinnumarkaðinn og þannig orðið fjárhagslega sjálfstæðar. Kapítalisminn leysti fólk úr álögum, ekki síst konur.
Umdeilanleg talnameðferð
Í bók sinni þylur Piketty upp tölur um þróun eigna- og tekjudreifingar í mörgum vestrænum löndum, þar á meðal Frakklandi, Bretlandi, Bandaríkjunum og Svíþjóð. Að baki þeim liggja að hans sögn margra ára rannsóknir hans og samstarfsmanna hans.
En sýna gögn, að eigna- og tekjudreifing hafi orðið miklu ójafnari síðustu áratugi? Um það má efast. Sumar tölur Pikettys virðast vera mælingaskekkjur frekar en niðurstöður áreiðanlegra mælinga. Til dæmis er aðalástæðan til þess, að eignadreifing mælist nú talsvert ójafnari í Frakklandi og víðar en áður, að fasteignaverð hefur rokið upp. Því veldur aðallega tvennt: Ríkið hefur haldið vöxtum óeðlilega langt niðri, og einstök bæjarfélög hafa skapað lóðaskort á margvíslegan hátt, meðal annars með ströngu bæjarskipulagi. (Við Íslendingar þekkjum þetta hvort tveggja af eigin raun.) Ef hins vegar er litið á arð af því fjármagni, sem bundið er í fasteignum, þá hefur hann ekki aukist síðustu áratugi. Þess vegna er hæpið að tala um, að eignadreifing hafi orðið til muna ójafnari.23
Tölur Pikettys um miklu ójafnari tekjudreifingu í Bandaríkjunum vegna skattalækkana Ronalds Reagans virðast líka vera mælingaskekkjur. Þegar skattar lækka, flyst fjármagn úr óskattlögðum farvegi í skattlagðan: Það verður allt í einu sýnilegt, en var auðvitað raunverulegt áður. Árið 1981 var jaðarskattur á fjármagnstekjur lækkaður í Bandaríkjunum úr 70% í 50%. Þá losuðu fjármagnseigendur sig við skattfrjáls verðbréf á lágum vöxtum, til dæmis skuldabréf bæjarfélaga, og keyptu þess í stað arðbærari verðbréf og aðrar eignir. En þótt tekjudreifingin hefði ekki breyst, svo að heitið gæti, mældist hún þess vegna ójafnari. Árið 1986 var jaðarskattur á tekjur síðan lækkaður úr 50% í 28%. Þetta hvatti hátekjufólk eins og lækna og lögfræðinga til að vinna meira og til að greiða sér frekar út laun beint í stað þess að taka tekjurnar út í fríðindum eins og kaupréttar- og lífeyrissamningum. Enn þarf ekki að vera, að tekjudreifingin hefði breyst, þótt hún mældist ójafnari. Piketty notar líka tölur um tekjur fyrir skatt, en tekjudreifingin er vitanlega miklu jafnari eftir skatt.24
Margt fleira mætti nefna,25 en meginniðurstaðan er sú, að boðskapur Pikettys um ofurskatta á efnafólk í því skyni að jafna eigna- og tekjudreifingu í heiminum sé lítt ígrundaður.
Höfundur er stjórnmálafræðiprófessor við Háskóla Íslands.
—
Greinin birtist í sumarhefti Þjóðmála, 2. tbl. 2019. Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.
Heimildir:
1. John Rawls, A Theory of Justice (Cambridge MA: Belknap Press, 1971); Thomas Piketty, Capital in the Twenty-First Century (Cambridge MA: Belknap Press, 2014).
2. Hannes H. Gissurarson, Spending Other People’s Money: A Critique of Rawls, Piketty, and Other Redistributionists (Brussel: New Direction, 2018).
3. Pension Funds in Figures (Paris: OECD, 2018), 1. bls.
4. Jeffrey Miron, The Role of Government in Creating Inequality, Anti-Piketty: Capital for the 21st Century (Washington DC: Cato Institute, 2017), 193.–202. bls.
5. Hannes H. Gissurarson, Lessons for Europe from the 2008 Icelandic Bank Collapse (Brüssel: New Direction, 2017).
6. Poverty and Shared Prosperity 2018: Piecing Together the Poverty Puzzle (Washington DC: World Bank, 2018).
7. Heimasíða Alþjóðabankans, GDP per capita, current US$, nema fyrir Taívan Directorate-General of Budget, Accounting and Statistics, Executive Yuan, og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn.
8. Frank Dikötter, Mao’s Great Famine: The History of China’s Most Devastating Catastrophe, 1958–62 (London: Bloomsbury, 2010).
9. Matt Ridley, Heimur batnandi fer (Reykjavík: Almenna bókafélagið, 2014), 27. bls.
10. Human Mortality Database, Max Planck Institute for Demographic Research og University of California, Berkeley, og INED, París. https://www.mortality.org
11. Nicholas Eberstadt, Longevity, Education, and the Huge New Worldwide Increases in Equality, Anti-Piketty, 19.–28. bls.
12. Piketty, Capital, 180. og 367. bls.
13. Jonah Goldberg, Mr. Piketty’s Big Book of Marxiness, Commentary (July, 2014). https://www.commentarymagazine. com/articles/mr-pikettys-big-book- of-marxiness/
14. Juan Ramón Rallo, Where are the ‘Super-Rich’ of 1987, Anti-Piketty, 31.–35. bls.
15. Kerry A. Dolan og Louisa Kroll, Forbes Billionaires 2018: Meet the Richest People on the Planet, Forbes 6. Mars 2018; Louisa Kroll, The Forbes 400 Self-Made Score: From Silver Spooners to Bootstrappers, Forbes 3. október 2018.
16. Robert Watts, The Rich List: At last, the self-made triumph over old money, Sunday Times 13. maí 2018.
17. Honoré de Balzac, Faðir Goriot, þýð. Sigurjón Björnsson (Reykjavík: Skrudda, 2017 [1834–1835]).
18. Balzac, Goriot, 116. bls.
19. Mario Puzo, Guðfaðirinn, þýð. Hersteinn Pálsson (Akureyri: Bókaforlag Odds Björnssonar, 1973), 5. bls.
20. Jane Austen, Sense and Sensibility (Ware, Hertfordshire: Wordsworth, 1992 [1811]).
21. Á þetta benti Adam Smith, Rannsókn á eðli og orsökum auðlegðar þjóðanna, þýð. Þorbergur Þórsson (Reykjavík: Bókafélagið, 1997 [1776]), III. bók, II. k., 295. bls.
22. Sbr. Ragnar Árnason, Ævitekjur og tekjudreifing, Tekjudreifing og skattar, ritstj. Ragnar Árnason og Birgir Þór Runólfsson (Reykjavík: Almenna bókafélagið, 2014), 25.–44. bls.
23. Henri Lepage, Is Housing Capital? Anti-Piketty, 81.–84. bls.
24. Martin Feldstein, Piketty’s Numbers Don’t Add Up, Anti-Piketty, 73.–76. bls.
25. Sjá m. a. Richard Sutch, The One Percent across Two Centuries: A Replication of Thomas Piketty’s Data on the Concentration of Wealth in the United States, Social Science History, 41. árg. (2017), 587.–613. bls.
