Það var ekki augljós ákvörðun fyrir mig að ganga í Sjálfstæðisflokkinn. Fjölskylda mín var alls ekki hliðholl flokknum og þótt Morgunblaðið hafi verið keypt inn á heimilið fólust í því engin dýpri skilaboð en þau að þá var Mogginn besta blaðið. Sjálfur las ég íþróttafréttirnar, sjónvarpsdagskrána og fréttir af fræga fólkinu ásamt einstaka erlendri frétt, en þær fylltu forsíðu blaðsins alla daga í þá tíð. Ég var löngu kominn á fullorðinsár þegar ég frétti fyrst af tilvist svonefndra Reykjavíkurbréfa og las fyrst leiðara í dagblaði, enda litu þessir pistlar aðallega út fyrir að vera leiðinlegir, sem í mínum huga hlaut að útskýra nafngiftina. Ég ólst sem sagt ekki upp á pólitísku heimili.

Traustvekjandi sjallar

Það gerðist þó á unglingsárum að ég fór að fylgjast með stjórnmálum og hreifst þá fljótlega af Sjálfstæðisflokknum. Þar réðu nokkrir hlutir miklu.

Í fyrsta lagi fannst mér þeir sjálfstæðismenn sem ég þekkti í Eyjum vera traustvekjandi og skemmtilegir menn – þar fór fremstur í flokki Sigurður heitinn Einarsson útgerðarmaður, Siggi Einars, sem alltaf var talað um af virðingu á heimilinu og kom alltaf fyrir sjónir sem mikill fyrirmyndarkapítalisti. Hann var svo laus við hégóma að honum fannst það ekki fyrir neðan sína virðingu að kaupa notaðan smábíl af prestinum og aka um á honum í mörg ár.

Í öðru lagi var það Davíð Oddsson. Það var eitthvað innilega töffaralegt við þennan óvenjulega mann sem gnæfði yfir íslensk stjórnmál í ríflega aldarfjórðung og gerir að miklu leyti enn. Það virtist vera yfir honum ferskleikablær á meðan allir aðrir stjórnmálamenn þess tíma virkuðu grámyglulegir og leiðinlegir í samanburði. Mér fannst Davíð vera eins konar byltingarleiðtogi; maður sem stóð keikur gagnvart umheiminum, var bjartsýnn og djarfhuga. Hann trúði á möguleika Íslands og tækifæri Íslendinga í hinum stóra heimi. Davíð virkaði á mig eins og maður hreyfanleikans sem réðst gegn morknuðu sérhagsmunaneti í íslensku samfélagi. Fyrir mann eins og mig sem kom ekki frá stóreigna- eða valdafólki stóð Davíð einmitt fyrir það sem ég trúði á; að stjórnmálamenn ættu ekki að standa vörð um sína eigin hagsmuni eða hagsmuni vina sinna heldur að tryggja að straumar nýrrar hugsunar fengju stöðugt að flæða yfir samfélagið og þrýsta út því sem var orðið staðnað, þreytt og fúið.

En mestu skipti auðvitað hugmyndafræðilegi samhljómurinn sem ég fann í stefnu Sjálfstæðisflokksins. Ég varð frekar ungur sannfærður um að það væri eitthvað gott í okkur mannfólkinu sem gerði það að verkum að þegar maður hjálpaði öðrum þá verðlaunaði veröldin fyrir það.

Hugsunin sem sló niður í kollinum á mér snerist um það hvort piltur sem hjálpar gamalli konu yfir götu gerði það fyrir gömlu konuna eða sjálfan sig. Eftir mikil heilabrot komst ég að því að líklega gerði hann það fyrst og fremst fyrir sjálfan sig – og það væri í raun hið besta mál, því þannig yrðu velgjörðir ekki sjálfkrafa að ölmusu, heldur gætu báðir aðilar haldið virðingu sinni þótt annar þyrfti á stuðningi hins að halda. Þessi barnalega heimspeki mín fannst mér ljúka upp miklum sannleik sem gerði mig ákaflega tortrygginn í garð stjórnmálamanna sem vilja helst skipa öllum öðrum að hjálpa fullfrísku fólki yfir hinar og þessar götur sem enginn átti erindi yfir – en hrósa svo sjálfum sér fyrir aumingjagæskuna.

Ósmalaður í Valhöll

Þetta voru helstu ástæður þess að ég fór ásamt nokkrum vinum mínum einn dag árið 1992 með strætó í Valhöll til þess að skrá mig í Sjálfstæðisflokkinn. Enginn smalaði okkur félögunum úr þriðja bekk í MR þegar við mættum á skrifstofuna og ég held ég hafi ekki þekkt neinn sjálfstæðismann fyrir utan einn eldri frænda.

Starfsmennirnir sem tóku á móti okkur (líklega Ágúst og Peta) urðu líka fremur hvumsa; og löngu seinna áttaði ég mig á því að líklega hafa alls konar viðvörunarbjöllur farið að hringja hjá þeim sem þekktu til. Gat það boðað eitthvað annað en kafbátaárás á einhverja valdastoð ungliðahreyfingarinnar þegar fjórir drengir úr menntaskóla mættu upp úr þurru og skráðu sig í flokkinn? Ég hefði að minnsta kosti túlkað þetta af mikilli tortryggni mörgum árum seinna þegar ég var kominn á kaf í hina mjög svo hatrömmu en tilgangslitlu valdabaráttu innan ungliðahreyfingarinnar.

En á þeim tíma var aðdráttarafl Sjálfstæðisflokksins slíkt á okkur að okkur langaði einfaldlega til þess að taka þátt í baráttunni fyrir frjálsara og frísklegra samfélagi.

Á tíunda áratugnum var Sjálfstæðisflokkurinn nefnilega hið sanna umbyltingarafl og allt tal eldri kynslóða um „helvítis íhaldið“ hljómaði í mínum eyrum eins og aftan úr grárri forneskju. Höfðu vinstrimennirnir ekki fengið fréttirnar? Það voru nefnilega þeir sjálfir sem voru fastir í fortíðinni.

Og við þetta bættist að mér fannst sjálfstæðismennirnir einfaldlega að jafnaði miklu meira traustvekjandi heldur en vinstrimennirnir. Davíð, Geir, Friðrik, Björn – og síðar Þorgerður Katrín – voru allt fólk sem virtist hafa allt sitt á hreinu; fólk sem myndi ekki glutra niður því sem því væri treyst fyrir. Þessi tilfinning mín var ekki byggð á persónulegum kynnum heldur á framkomu og málflutningi þessa fólks sem var í senn yfirvegaður, beittur og sannfærandi – en umfram allt í mínum huga ferskur og frjálslyndur.

Hreyfanleiki eða stöðnun

Vinstrimennirnir – þótt meðal þeirra væru stórir og eftirminnilegir karakterar – virtust ráðvilltari, verr undirbúnir og óvissari í sinni sök. Fyrir utan nokkra hugsjónamenn í Alþýðuflokknum fannst mér hinir flokkarnir ekki hafa raunverulegt erindi í sinni pólitík. Sjálfstæðisflokkurinn hafði hins vegar brennandi erindi á tíunda áratugnum. Davíð var eins og stormurinn í ljóðinu – sem „ loftilla dáðlausa lognmollu hrekur og lífsanda starfandi hvarvetna vekur“. Það var bjartsýni og umbyltingarhugur sem ég tengdi við Sjálfstæðisflokkinn á þeim tíma.

Þar sem ég var ekki fæddur nógu snemma til þess að hafa kynnst kalda stríðinu snerust stjórnmál í mínum huga alltaf um einangrun og íhaldssemi annars vegar – en opna markaði og hreyfanleika hins vegar. Þetta var það sem Sjálfstæðisflokkurinn stóð fyrir í mínum augum.

Undir forystu Davíðs og Sjálfstæðisflokksins fannst mér Ísland þroskast úr því að vera staðnað og hikandi samfélag yfir í að vera drífandi og hugað. Það þurfti ekki lengur að biðja nokkurn mann um leyfi til að njóta velgengni á Íslandi. Nú skyldu hæfileikar, áræðni og dugnaður fá að njóta sín, ekki flokkstengsl, ættartengsl eða vinaklíkur. Vindar frelsis myndu gráfeysknu kvistina buga og brjóta, en bjarkirnar treysta um leið og þeir þjóta.

Það kann að vera að þetta hafi verið misskilningur hjá mér en svona horfði þetta við mér þegar ég var kornungur maður að byrja að huga um pólitík; og nú þegar ég er í kringum miðjan aldur leita ég eftir nákvæmlega sömu gildum hjá flokkum og stjórnmálamönnum, en finnst erfiðara að finna þau.

Stríð við einkaaðila

Eftir að hafa stoltur haldið með og síðan kosið Sjálfstæðisflokkinn á tíunda áratugnum fannst mér í upphafi nýrrar aldar smám saman koma nýtt og leiðinlegra hljóð í strokkinn og Sjálfstæðisflokkinn. Flokkurinn og forystumaðurinn sem hafði komið Íslandi inn í Evrópska efnahagssvæðið – gert komandi kynslóðum kleift að hugsa miklu stærra en fyrr – virtist smám saman vera farinn að tvístíga gagnvart afleiðingum umbyltingarinnar. Það fór að bera á því að flokkurinn vildi ekki bara ráða leikreglunum heldur líka niðurstöðu leiksins.

Íslenskt samfélag varð allt í einu í heljargreipum einhvers undarlegs stríðsrekstrar milli Davíðs og Baugsfeðga, slags sem mér fannst Davíð vera mörgum númerum of stór til þess að taka þátt í. Skyndilega fór að bera á þeim sjónarmiðum í Sjálfstæðisflokknum að það væri í lagi að beita ríkisvaldinu sérstaklega í þessum undarlegu erjum.

Sjálfstæðisflokkurinn virtist vilja standa vörð um kyrrstöðu; eins og gengið hefði verið of langt í frjálsræðisátt og þess þyrfti að hefna á þingi sem tapaðist á markaði. Náði þessi afturför ákveðnu hámarki í þeirri hörmungarþvælu sem var tilraunir til setningar fjölmiðlalaga árið 2004. Þau voru bersýnilega hönnuð til að ná fram hefndum á aðilum sem höfðu neitað að vera stilltir og prúðir.

Það fannst mér býsna sárt því mér hafði einmitt þótt það vera svo mikill kjarni í umbyltingu tíunda áratugarins að nú ættu stjórnmálamenn ekki að geta fyrirskipað mönnum að vera stilltir og prúðir, eða kyssa á vendi eða hringa. Ég hafði skilið pólitískt erindi Sjálfstæðisflokksins þannig að hann vildi gera Ísland að landi þar sem almennar leikreglur ættu að gilda en þess yrði ekki krafist að almenningur kæmi fram af undirlægjuskap gagnvart stjórnmála- og embættismönnum.

En undirlægjuskapur gagnvart stjórnmála- og embættismönnum er auðvitað litlu verri en sams konar hegðun gagnvart græðgisblinduðu auðvaldi. Og sú hraða breyting sem varð á íslensku samfélagi á fyrsta áratugi nýrrar aldar hafði ekki aðeins áhrif á efnahag þjóðarinnar heldur einnig á siðferðislegt gildismat. Nú keyptu stóreignamenn ekki notaða smábíla af prestum úti á landi heldur kepptust við að innrétta einkaþoturnar sínar á íburðarmeiri hátt en milljarðamæringurinn í næsta flugskýli. Það var skiljanlegt að fólk væri hugsi og tortryggið gagnvart þeirri þróun.

Erfitt upphaf kapítalismans

Fyrstu skref raunverulegs kapítalisma á Íslandi voru býsna brokkgeng og bankabólan og hrun bankanna árið 2008 – þar sem íslenska krónan hafði leikið aðalhlutverk í að sporðreisa efnahag þjóðarinnar – var gríðarlegt áfall fyrir marga af helstu sporgöngumönnum frjálslyndisvæðingar umliðinna áratuga.

Pólitískir andstæðingar Sjálfstæðisflokksins og Davíðs Oddssonar voru fljótir að gera sitt allra besta til að klína bankahruninu á Davíð. Hann sjálfur og hans tryggustu bandamenn virðast hafa tekið þær ásakanir býsna nærri sér þótt þær séu algjörlega fráleitar. Bankahrunið íslenska var ekki einstakur eða einangraður viðburður í veraldarsögunni heldur harkalegt efnahagsáfall, ekki ósvipað ýmsu sem flest önnur kapítalísk lönd höfðu áður gengið í gegnum.

En okkur Íslendingum brá í brún. Áfallið og vonbrigðin voru nánast áþreifanleg. Og þó ætti það kannski ekki að hafa komið okkur á óvart að illa hafi farið. Ísland varð í einni sviphendingu þátttakandi í alþjóðlegu fjármálaumhverfi með ófullburða eigin mynt og nánast enga raunverulega reynslu af alþjóðlegri bankastarfsemi. Um reynsluleysið okkar get ég sjálfur vottað því ég starfaði við markaðsmál í Landsbankanum (þar á meðal í tengslum við Icesave-reikningana) og þar var ekki nokkur maður sem hafði raunverulega gagnlega reynslu í alþjóðlegri bankastarfsemi, þótt margir væru leiftrandi greindir og vel lesnir í fræðunum. Þetta góða starfsfólk átti að sjálfsögðu fullt í fangi með að starfa í nýju alþjóðlegu umhverfi þar sem önnur lönd búa að margra alda hefð, með öllum þeim mistökum, áföllum og reynslu sem hugsast getur.

Reynsluleysi okkar í alþjóðlega bankaheiminum kom heldur ekki bara í ljós í bankabólu og hruni hjá bankastarfsmönnum á plani, heldur hafði það löngu fyrr komið fram á fyrstu stigum einkavæðingar bankanna þegar stjórnvöld – þar á meðal forystumenn Sjálfstæðisflokksins – létu harðsvíraða viðskiptamenn plata sig upp úr skónum. Hið dýrkeypta reynsluleysi Íslendinga er af sama meiði hvort sem litið er til stjórnvalda eða þátttakenda í atvinnulífinu. Þegar öllu var á botninn hvolft voru Íslendingar miklu einangraðri og sveitalegri í hugsun en við höfum jafnan sjálfstraust til að viðurkenna.

Bæði stjórnvöld og viðskiptalíf komust í aðstæður, bæði í uppsveiflu og hruni, sem engin reynsla var til þess að takast á við – og má í því ljósi segja að ótrúlega vel hafi tekist að lágmarka skaðann; fyrst og fremst fyrir tilstuðlan Geirs Haarde forsætisráðherra og þeirra ákvarðana sem hann tók dagana örlagaríku haustið 2008.

Óbrúað kynslóðabil

Eftir bankahrunið hefur Sjálfstæðisflokkurinn að mörgu leyti troðið hugmyndafræðilegan marvaða. Forysta flokksins, formaður og varaformenn, hafa allir verið talsmenn hreyfanleika og víðsýni; en þó gerðist það að dágóður hópur sjálfstæðismanna sagði skilið við flokkinn og stofnaði Viðreisn – og mjög margir af þeim sem gengu í flokkinn á þeim grundvelli að hann væri hreyfiafl breytinga hafa sagt skilið við hann, sagt sig úr honum eða eru hættir að kjósa hann. Staða flokksins meðal fólks af minni kynslóð er bág.

Sem sagt – fólkið sem mótaðist af Davíð Oddssyni og skilaboðunum um hreyfanleika og tækifæri lítur síður á Sjálfstæðisflokkinn sem þann vettvang sem passar best við lífssýn þess. Í gegnum ýmis mál – fjölmiðlalögin, stuðning við Íraksstríðið, umdeildar dómararáðningar, einangrunartal sumra þingmanna flokksins og krampakennda vörn fyrir íslensku krónuna (þótt henni hafi ítrekað verið hafnað á landsfundi) – hefur fjölmargt frjálslynt fólk af minni kynslóð fengið efasemdir um raunverulegt erindi flokksins. Og helsti talsmaður bjartsýni, víðsýni og frjálslyndis á uppvaxtarárum minnar kynslóðar virðist í dag vera stöðugt tortryggnari gagnvart þessum gildum. Maðurinn sem var ástæða þess að svo margir af minni kynslóð löðuðust að Sjálfstæðisflokknum fælir sama fólk frá flokknum í dag. Þetta er mikil synd, því í mínum huga verður Davíð Oddssyni aldrei fullþakkað það afrek sem hann vann við að gera Ísland opnara, sterkara, ríkara og skemmtilegra.

Kannski áttum við, unga sjálfstæðisfólkið af minni kynslóð, alltaf erfitt með að skilja eldri kynslóðirnar. Blind flokkshollusta kom ekki til greina hjá mér eða fólkinu sem ég starfaði með í ungliðahreyfingunni; og virtist raunar í okkar augum algjörlega óhugsandi. Okkur fannst að slíkar kröfur væru úr takti við inntakið í stefnu Sjálfstæðisflokksins.

Í okkar huga var þetta flokkurinn sem stóð vörð um sjálfstæði einstaklingsins og sjálfstæða hugsun ekki síður en sjálfstæði þjóðarinnar. Skilningsleysi okkar á pólitískum raunveruleika kalda stríðsins, og öllum þeim áhrifum sem það hafði á íslenska pólitík, virtist örugglega jaðra við heimsku og virðingarleysi í augum eldri kynslóðanna í flokknum. En fyrir þá sem ekki höfðu tekið þátt í þeirri hugmyndabaráttu eða innbyrt kaldastríðspólitík með móðurmjólkinni var þessi ættbálkastemmning í flokknum algjörlega framandi. Fólk hafði ekki gengið í flokkinn til þess að vera í réttu liði heldur af því að flokkurinn lofaði því að standa vörð um samfélag hreyfanleika, tækifæra og frelsis.

Á 90 ára afmæli flokksins er augljóslega ástæða til að fagna og þakka fyrir ómetanlegt framlag Sjálfstæðisflokksins til þess velmegunar- og menningarsamfélags sem Ísland er í dag. Grundvallargildi flokksins eiga fullt erindi nú sem fyrr, og þótt ég taki sjálfur lítinn þátt í flokksstarfi í dag vona ég að flokkurinn hafi sjálfstraust til þess að halda af víðsýni á lofti þeim bjartsýnis-, réttlætisog umbyltingarboðskap sem togaði mig inn í Valhöll í upphafi tíunda áratugarins til að munstra mig inn í flokk með sanna köllun og brýnt erindi.

Þau gildi hafa reynst vel og þau þarfnast öflugra málsvara í dag, ekki síður en þá.

Höfundur er sjálfstætt starfandi og var formaður SUS á árunum 2007-2009.

—

Greinin birtist í vorhefti Þjóðmála, 1. tbl. 2019, undir greinaflokk um Sjálfstæðisflokk framtíðarinnar, sem birtur er í tilefni 90 ára afmæli flokksins . Hægt er að gerast áskrifandi að Þjóðmálum með því að senda tölvupóst á askrift@thjodmal.is eða skilaboð á facebook síðu ritsins. Ritið færst einnig í lausasölu í verslunum Pennans/Eymundsson.